 Evropaga atom afäte kiräkmi
Fäүzija Bäjrämova, |
|
Bu könnärdä miña “Atom atavïnda jaki tatarlarga karşï atom genotsidï” kitabï buença Germanijadä oçraşular uzdïrïrga turï kilde häm min Evropa xalïklarïnïñ bu temadan şaktïj çittä torganlïklarïn añladïm. Çönki biredä tormïş inde cajga salïngan, SSSR häm kommunizm öräge kebek tïşkï doşmannar juk itelgän, häm bu xalïklar zaman axïrïna kadär şulaj ber kajgïsïz jaşärlär tösle toelgan. Döres, alarnï vakït-vakït islam faktorï belän kurkïtïp toralar, ämma evropalïlar moña citdi karamïj, çönki möselmannarnïñ başkalarga zïjan kiterүenä alar ïşanmïjlar, çönki Evropada keşe xokuklarï häm demokratija kagïlgïsïz bulïp isäplänä. Menä şuşïlar säbäple, salkïn sugïş ellarïnda iñ aktual’ sanalgan atom-töş afäte bүgen evropalïlar öçen bik erakta kalgan kurkïnïç töş kenä bulïp toela, үzlärenä karşï berkemneñ dä koral kүtärmäsenä alar çïn kүñeldän ïşanalar häm ul şomlï ellarnï tizräk onïtïrga tïrïşalar. Ämma dön’jada ul ellardan radiatsija dip atalgan kurkïnïç afät kalganlïgïn, anïñ sugïşsïz da böten cir şarïn çornap alïrga köçe citүen kүplär belmi ide... Bu kitabïm belän nemets auditorijase karşïna çïgïp baskanda, min änä şular turïnda da ujladïm. Min alarga 50 el ělek Çiläbe ölkäsendä bulgan atom afäte turïnda söjlärgä cïenam, radiatsijale ul kurkïnïç cirlärdä bүgen dä keşelär jaşäven, alarnïñ kүpçelege bezneñ millättäşlär buluïn äjtergä telim. Baj, tuk, tïnïç tormïşta jaşäp jatkan almannar öçen kiräkme bu xällär turïnda belergä, jartï gasïr bue atom genotsidïnnan kïrïlïp jatkan tatarlar jazmïşï alarnïñ kүñellären teträndererme jaki bitaraf kaldïrïrmï? Ämma bit äle bu faciga tatarlar belän genä betmi, “MAJAK” atom berläşmäse bүgen dä үzeneñ kara ěşen dävam itä, biredä böten cir şarïn ber mizgeldä juk itärlek atom kaldïklarï saklana, alarnïñ mik˝darï 1 milliard kjuriga citä! Citmäsä, “MAJAK” ka egermeläp ildän, şul isäptän, Germanijadän dä atom kaldïklarï kiterep taşlïjlar, akça öçen Rossija moña rizalïgïn birde, ä anda jaşäүçe xalïklar öçen bu vakïtsïz үlem häm betmäs-tökänmäs gazaplar gïna kiterde! Min almannarga menä şular turïnda da söjlärmen, radiatsijaneñ çiklärne häm millätlärne tikşerep tormavïn, “MAJAK”nïñ bүgen böten dön’jaga kurkïnïç tudïruïn äjtermen, dip ujladïm. “Nijateñ nindi bulsa, näticäse şundïj bula”, digän xädis bar, monda da näk˝ şulaj kilep çïktï. Minem nijatem izge ide – radiatsijale cirlärdä gazap çigүçe millättäşlärem turïnda dön’jaga citkerү häm Evropa xalkïn şuşï afättän kisätү ide. Bez bik zur cirlärdä bik äzerlekle häm bilgele keşelär belän oçraştïk, kajda barsak ta, döresen söjlädek, ixlas buldïk. Bu temanï jaxşï belүebez, үz millättäşlärebez turïnda gïna tүgel, dön’ja xalïklarï turïnda da kajgïrtuïbïz, borçïluïbïz evropalïlarnïñ bezgä karata kүñel täräzälären açtï, bez inde alga taba fikerdäşlär bulïp, atom afätenä karşï tarafdarlar bulïp ěşebezne dävam ittek. Berençe citdi oçraşuïbïz Berlin şähärendä, Bundstagta buldï. Zamanïnda tүbäsenä tatar egete kïzïl bajrak kadagan danlïklï Rejstax binasï, bүgen biredä ilneñ deputatlarï utïra, bүgen biregä jaña buïn
tatarlarï kitap kүtärep kilä... Bu oçraşunï oeştïruda bezgä Germanijaneñ Demokratik partija väkilläre jardäm itte, ä töp söjläşүebez Bundstagtagï Jaşellär partijase fraktsijase belän buldï. Bezneñ jaktan isä oçraşuda kitap
avtorï bularak min үzem, kitapnï alman telenä tärcemä itүçe häm үzeneñ “Bertugan” näşrijatïnda bastïrïp çïgaruçï Alija Tajsina häm “Germanijaneñ tatar-başkort mädänijat үzäge” räise rässam Nurija Hadieva katnaştï. Bez 50 el ělek “MAJAK”ta bulgan
xällärne, tatarlarnïñ radiatsijale cirlärdä jaşärgä mäcbүr buluïn, bүgenge köndä “MAJAK” berläşmäseneñ dön’jada iñ kurkïnïç häm iñ radiatsijale urïn ikänlegen, bu atom kaldïklarïnïñ gajat’ naçar saklanuïn, monïñ östenä tagï anda barlïk Evropa
illärennän atom kaldïklarï kertelүen bäjnä-bäjnä söjläp birdek. Bezneñ kulïbïzda şuşï xakta jazïlgan kitap, kire kagïlgïsïz dälillär, iñ soñgï mäg˝lүmatlar, häm, iñ möhime – bezneñ jakta xakïjkat’, döreslek ide. Häm, älbättä, bez үzebezneñ
täk˝dimnärebezne dä äjttek, alar – “MAJAK”ta atom kaldïklarïnïñ saklanuïn tikşerү buença Xalïkara komissija tözү, keşelek dön’jasïna kurkïnïç janavïn istä totïp, alga taba “MAJAK”ta proizvodstvo ěşçänlegen tuktatu, jag˝ni, jabu, häm radiatsijale
cirlärdä jaşäүçelärgä jardäm kүrsätү, alarnï başka urïnga kүçerergä jardäm itү. - Ä nigä alar annan kүçep kitmi soñ?!– dip soradï alman säjasätçeläre bik gacäplänep. - Ä kaja kitsennär? – dip cavap birdem min, Rossijadäge çïnbarlïknï jaxşï belgängä. – Berençedän, alarnï berkajda berkem kötep tormïj, ikençedän, biredän kүçep kitү belän alar barmak başï kadär bulgan taşlamalarïn da jugaltalar, öçençedän, alar biredä algan radiatsija belän biredä genä jaşi ala, çönki başka urïnda başka törle radiatsija häm alarnïñ organizmnarï monï kүtärä almïj. Şunïsïn da onïtmagïz – bүgen böten Rossija taşlandïk atom poligonnarï, cimerek raketa şaxtalarï, ximik häm baktereologik koral jasau häm saklau urïnnarï, atom ělektrostantsijaläre, atom-töş koralï belän bäjle jaşeren zavodlar, jaña atom korallarïn sïnau urïnnarï, uran bazlarï belän tulï... Häm alarnïñ kүbese törki-tatarlarnïñ tarixi cirläre bulgan Seberdä, Idel-Uralda urnaşkan... Rossijadä berni үzgärmäde – alar haman kotïrïp koral citeşterälär, jaña tör atom-töş koralï, raketalar jasau belän maktanalar, ä bu koral iñ berençe çiratta ilneñ үz xalkïn kïrïp sala bit! 1949 elda “MAJAK”ta ěşlängän berençe sovet atom bombasï häm annan soñ SSSRda uzdïrïlgan 715 atom-töş sïnavï ilneñ үz xalkïn avïru häm garip itep kaldïrdï, şuña kүrä biredä irlärneñ urtaça gomer ozïnlïgï 60 jaş’kä citmi, Rossijadä här el 1 million keşe үlä... Bolar barïsï da atom-töş koralï belän kotïrïp ujnau, radiatsija häm ěçkeçelek näticäse bit! Söjläşү menä şuşïndïj citdi häm borçulï däräcädä uzdï, mögaen, alman säjasätçeläre үzläre öçen Rossijane jaña jaktan açkannardïr, il citäkçeläreneñ tuktausïz şapïrïnularï häm cïr-bijulär pärdäse artïnda nindi zur facigalär bulïp jatuïn añlagannardïr... Alar үzläre үk Rossijadäge bu xällär turïnda kүbräk jazarga häm söjlärgä, dön’jaga Rossija tarafïnnan janauçï ěkologik kurkïnïç turïnda xalïkka añlatïrga täk˝dim ittelär häm bu ěşkä үzläreneñ dä kuşïlaçaklarïn äjttelär. Jaşellär partijaseneñ Berlin fraktsijase predsedatele Frantsiska Ajxşted-Boligka min үzemneñ şuşï kitabïmnï da bүläk ittem, alga taba bu mäs’älädä bergä-bergä ěşläү telägen belderdem. Çönki Rossijadä atom-töş koralïna karşï ěkologik oeşmalar şaktïj bulsa da, “MAJAK” mäs’äläsendä alar telsez häm teşsez, ä radiatsijadän zarar kүrgän tatarlar problemasï alar öçen gomumän juk kebek. Şulaj bulgaç, tagï şul Evropaga möräcägat’ itärgä kala... Minem Almanijagä kilүemneñ töp maksatï – şuşï kitabïm belän Lejptsigta uzdïrïlgan Xalïkara kitap jarminkäsendä katnaşu häm bu mäs’äläne anda da kүtärү ide. Allaga şöker, bezneñ bu burïçïbïz da үtälde, Alija Tajsina citäklägän “Bertugan” näşrijatïnïñ aldan xästärlek kүrүe näticäsendä, bez räsmi häm zakonlï räveştä bu jarminkädä katnaştïk häm үz sүzebezne äjtä aldïk. Şunïsïn da äjtergä kiräk, elga ber tapkïr uzdïrïla torgan bu Xalïkara kitap jarminkäsendä bïel 36 ildän 2400 avtor häm näşrijat katnaştï, 1500 jazuçïga isä xalïk belän maxsus oçraşular uzdïrïrga mömkinlek birdelär. Soñgïlarï arasïnda min dä bar idem häm bez press-konferentsijagä kilgän alman zhurnalistlarïna “MAJAK” atom berläşmäse belän bulgan facigale xällärne bäjnä-bäjnä söjläp birdek. Älbättä, “Atom atavïnda jaki tatarlarga karşï atom genotsidï” kitabï detektiv äsär tүgel, anda mäxäbbät macaralarï, törle intrigalar da tabïp bulmïj. Ämma anda SSSR häm Rossijaneñ cirle xalïklarga karata alïp bargan mäkerle säjasäte açïla, bu kitapta millättäşlärebezneñ açï jazmïşlarï tasvirlana, kitap “MAJAK” atom berläşmäseneñ böten dön’jaga kurkïnïç tudïruï turïnda kisätä. Älbättä, bolar turïnda söjlägäç, berkem dä tïnïç kala almïj, biredä dä näk˝ şulaj buldï, sorau artï sorau tudï, bu xällärgä gacäplänү, ilneñ cansïz citäkçelegenä karata näfrät, radiatsijadän gazap kүrep jaşäүçe cirle xalïklarnï özelep kïzganu, alarga jardäm itү jullarïn үzläү, aşkïnïp korallanunï tuktatïrga häm bu julda berläşergä çakïru – alman zhurnalistlarïnïñ reaktsijase änä şundïj buldï. JUk, bu tema nikadär avïr häm katlaulï bulsa da, anï işetүçelär berse dä bitaraf kalmadï, çönki monda sүz böten keşelekkä janauçï zur afät turïnda barganlïgïn härkem añlïj ide. Germanijaneñ kön’jagïna, Bavarija cirenä urnaşkan Ausburg şähärendä oçraşu isä tagï da teträndergeç buldï, çönki monda şuşï tema buença ěşläүçe ěkologlar, xokuk jaklauçïlar, atom-töş koralïna karşï köräşүçelär, jaşellär partijase deputatlarï häm үzebezneñ törki-tatar xalkï cïelgan ide. Min alarga jugarïda söjlägännärneñ barïsïn da tagï bäjnä-bäjnä kabatlap çïktïm, şuña karamastan, alman säjasätçeläreneñ soraularï tagï berniçä sägat’kä suzïldï. Alarnï barïsï da kïzïkïsïndïra ide – nigä atom berläşmäsen näk˝ menä Ural ar˝jagïna, tatar cirlärenä kiterep salgannar, nigä “MAJAK” şartlagaç, urïs avïllarïn başka cirgä kүçergännär dä, tatar avïllarïn radiatsijale cirdä utïrtïp kaldïrgannar, “MAJAK”nïñ ni däräcädä kurkïnïç ikänlegen belä torïp, nigä xalïk anda ěşli, garip bala tabasïn belä torïp, nigä xatïnnar bala taba, nigä Rossija xalkï bu atom afätenä karşï uramnarga çïkmïj, nigä үzlären agulap jatu belän kileşä? Soraular bik citdi häm turï häm alarga barï tik ixlastan, niçek bar – şulaj cavap birergä genä mömkin ide. - Stalin häm Berija “MAJAK” atom kombinatïn 1946 elnï tözi başlïjlar, biredä berençe sovet atom bombasï jasalïrga tieş bula,- dip başladïm min sүzemne. – Anïñ näk˝ menä Ural ar˝jagïnda, tarixi törki-tatar cirlärendä tözelä başlaunïñ үz säbäpläre bar. Berençedän, mondïj kurkïnïç ob˝ekt başkaladan erak urnaşkan bulïrga tieş, şartlaular bulgan oçrakta, kompartija citäkçeläre häm Rossijaneñ үzäk urïs ölkäläre zarar kүrmäskä tieş bula. Ikençedän, biredäge tatar avïllarïnda ěşçe köçlär kүp bula, ul vakïtta här avïlda öçär-bişär meñ keşe jaşi häm alarnïñ kүpçelegen “MAJAK”ka ěşlärgä kiterälär, bu tatar avïllarï kombinat xalkïn azïk-tölek belän dä täěmin itep tora. Öçençedän, biredä atom reaktorlarï öçen daimi kiräk bulïp torgan su zapasï kүp, meñärlägän kүl bar, atom kaldïklarïn taşlarga elgalar bar, doşman kүzennän jaşerү öçen kue urmannar şaulap tora... “MAJAK”ta şartlau bulgan oçrakta tirä-jun’dä nigezdä tatar-başkort avïllarï gïna, ä alar kïzganïç tүgel. Bälki şulaj itep tatarlardan uzgandagï böek tarixlarï öçen, Atilla häm Çïñgïz xannar öçen, Altïn Urda, Seber häm Kazan xanlïklarï öçen, ike gasïr bue tatar kul astïnda jaşäүläre öçen үç alarga telägännärder... Şuña kүräme, 1957 elda “MAJAK”ta atom şartlavï bulgaç, urïs avïllarïn başka urïnga kүçerälär, ä tatar-başkort avïllarïn radiatsijale cirdä çerep үlärgä kaldïralar. Alarnï här cäjne Mäskäүdän kilep, tabiplar tikşerep tora, bu tatar-başkortlarnïñ organizmïnda kүpme kүlämdä strontsij, plutonij, radioaktiv matdälär tuplanuïn kүzätep toralar häm alar östendä maxsus darularnï sïnïjlar. Bez xäzer hiç şiklänmiçä äjtä alabïz – bu tatar-başkort avïllarïn radiatsijale cirdä maxsus täcribä öçen kaldïrgannar, atom sugïşï bula kalsa, keşeneñ organizmï ni däräcädä үzgärүen şuşï tatar-başkortlar östendä sïnagannar. Ul keşelärneñ xäzer kүbese juk inde, här avïlda unar zirat, xäzer dä köngä berniçä keşe үlä, cirle xalïk totaş nurlanïş avïruïnnan häm raktan kïrïla. Garip balalar da şul säbäple tua, çönki keşe organizmïna keregän radioaktiv matdälär 24 buïnga xätle bara häm böten näselne cimerä. Ämma bala tabarga telägän xatïn-kïzga monï añlatuï avïr, ělek keşelär radiatsija xakïnda bötenläj belmägän, ul tïelgan tema bulgan, xäzer isä xalïk nindider mogcizaga ïşanïp, näsel kaldïrïrga teli... Ä mogciza juk... Min Çiläbe şähärendä radiatsijadän garip kalgan balalar jortïnda buldïm, alarnï kүrep, “Keşelekneñ axïrï şuşïndïj facigale bulaçak ikän”, didem. Tersäk bue bu үsmerlärneñ jöze jöz jaş’lek kartlarnïkï kebek sargajgan, azau teşläre asïlïnïp töşkän, үzläre isä barï tik şuïşa gïna alalar häm mögrilär. Alarnï “polzuçie”, jag˝ni, şuïşuçïlar, dip jörtälär. Radiatsija dön’ja bujlap taralsa, böten keşelekne şuşïndïj betү kötä... Ä inde “Nigä xalïk “MAJAK”ta ěşli, digän sorauga, “Ä kaja barsïnnar?” dip cavap birer idem. Ěşsez kalïp, bүgen açtan үlgänçe, ul biş eldan raktan үlүne artïgrak kүrä. Şul säbäple uramnarga da çïkmïj, çönki bүgen Rossijadä xalïk jaşämi, ä jaşäү öçen can tartïşa, anda radiatsija kajgïsï tүgel, tamak kajgïsï. Ä il citäkçeläre, xärbilär, “MAJAK” kebek atom azhdahalarï xalïknïñ şul biçara xälennän fajdalana, däşmäsen belep, akça öçen böten dön’janïñ radioaktiv şakşïsïn үzenä tuplïj. Xalïknïñ ěkologik jaktan nadanlïgï da köçle, çönki nurlanïş häm radiatsija kүzgä kүrenä torgan çir tүgel, anïñ ise dä, töse dä, täme dä juk, häm anï ěläkterүen keşe avïrïj başlagaç kïna belä, ämma inde soñ bula. Ä şuşïlarnï xalïkka añlatïrga tieşle ěkologlarnïñ, galimnärneñ, xokuk jaklauçïlarnïñ tavïşï işetelmi, däräcäläre az, sүzläre үtmi. Kem öçender “MAJAK”, radiatsija, ěkologija bүgen tema gïna bulïp tora, ä bezneñ xalkïbïz öçen ul facigalï jazmïş bulïp çïktï. Başkalar da şuşï faciganï kabatlamasïnnar öçen, bez biregä kildek, bolar xakïnda sezgä söjlibez, çönki cirebez ber, keşelek jazmïşï urtak häm bez alarnï bergä-bergä saklarga tieşbez! Menä şundïj izge teläklär häm sүzlär belän, oçraşuïbïznï tämamladïk. Häm min şunï añladïm – bu problemadan bik erak torsa da, Evropaga atom afäte kiräkmi ide. Nemets säjasätçeläre “MAJAK” häm radioaktiv kaldïklarnïñ saklanu mäs’äläsen jaxşïlap öjränergä häm kүtärergä buldïlar, alar şulaj uk Germanijaneñ “MAJAK”ka radioaktiv kaldïklar cibärүep jatuï buença da xökүmätkä sorau birergä karar ittelär. Häm bez Germanijadä kajda gïna oçraşsak ta, almannar Çiläbe ölkäsendä jaşäүçe millättäşlärebezgä niçek jardäm itep bulasïn kiñäştelär, jullarïn ězlädelär. Häm min ïşanam, inşallah, 50 el bue Ural tau itägendä tatar-başkortlarnï sïtïp jatkan atom bozï ěrer, xakïjkat’ öskä çïgar, minem xalkïm da turaep basïp, үz xokuklarïn jaklïj alïr häm telägenä ireşer äle! Şuşï sүzlärne äjtү öçen min Almanijagä bardïm häm menä inde burïçïmnï үtäp, kire ilgä kajtïp baram... Rossijagä çïguga, kïjşajgan kara öjlär häm bädräflär, cimerek avïllar, isereklär tulï sorï şähärlär karşïlïj... Bu tirälär dä Çernobïl’ şartlavïnnan radiatsija ěçendä çerep jatalar, ämma berkem uramnarga çïkmïj, үz xokuklarïn jaklamïj. Rossijadä xalïk үz jazmïşïna bitaraf, çitlärne kïzganmïj, үze betkändä, başkalarnï da artïnnan atom sazlïgïna söjri... Ä min үz millätemneñ alaj xarap buluïn telämim, bezgä kilgän atom facigasïnïñ başkalar başïna töşүen telämim, min dön’janïñ atom upkïnïna batuïn telämim... Şunï äjtү öçen Evropadan үz Idel-Uralïma kajtïp baram... Miña bu möhim oçraşularnï oeştïrïrga jardäm itkän “Germanijaneñ tatar-başkort mädänijat үzäge”nä, anïñ citäkçese Nurija xanïm Hadievaga, kitapnï alman telenä tärcemä itep, anï үzeneñ “Bertugan” näşrijatïnda bastïrïp çïgargan, Lejptsig kitap jarminkäsendä katnaşïrga xokuk algan Alija xanïm Tajsinaga, bezne Rejstaxlarga kadär alïp kergän häm alman deputatlarï belän oçraştïrgan tatar canlï alman säjasätçese Axim Zanderga, miña şäxsi çakïru cibärgän häm bu oçraşuga böten Ausburg zïjalïlarïn kүtärä algan kïrïm tatarlarï oeşmasï sekretarï, milläte belän alman bulsa da, törki patriot Norbert Link-Gessingka, bezgä jardäm kulïn suzgan tatar rässamnarï Şamil Gïjlaevka häm Räis Xälilovka, Germanijadä bezne үz tugannarï kebek karşï algan seber häm kïrïm tatarlarïna, oçraşularga kilgän millättäşläremä, töreklärgä, үzbäklärgä häm kazaxlarga zur räxmätläremne belderäm! Şulaj uk bu tema buença “Ural Cernobilå: tatarlar facigasi” dip atalgan maxsus sajt açkan, anda minem kitabïmnï tatar, urïs, alman, ingliz tellärendä kujgan häm “MTSS” sajtïnda “Atom atavïnda...” kitabï buença söjläşүlär alïp bargan, Almanijagä bu säjaxätemne internetta jaktïrtïp bargan mäskäүle millättäşem Gajar’ äfände Iskändärovka, radiatsijadän gazap çigүçe Ural tatarlarïn jaklap, karlï-bozlï könnärdä Mäskäүdä piketlar uzdïrgan “Vatan” partijase räise Möxämmät äfände Minaçevka häm anïñ firkadäşlärenä, şuşï temanï kүtärgän häm tatarlarga jardäm itkän barlïk keşelärgä zur räxmätläremne äjtäsem kilä! Şulaj uk miña bu kitabïm öçen mäg˝lүmat tuplarga häm anï bastïrïp çïgarïrga jardäm itkän, Almanijagä säjaxätkä fatixasïn birgän Bötendön’ja tatar kongressïna da räxmätlärem çiksez zur! Mine bu erak säfärgä äzerläp ozatïp cibärgän häm sagïnïp kötep algan, kitaplarïmnï bastïrïp çïgargan häm dön’jaga taratkan tormïş iptäşem Cämil Safiullinga räxmätläremneñ iñ olïsï! Bez şulaj bergä häm berdäm bulganda atom afätlären dä ciñärbez, inşallah! Min moña çïn kүñelemnän ïşanam.
2007 el, 18-31 mart. |