Rusça

 “Majak” atom berläşmäse jabïlïrga tieş!

Egermençe gasïrnïñ iñ kurkïnïç “kazanïşï” /”dostizheniese”/ – atom bombasï, iñ zur afäte – atom radiatsijase. Bu – kiläçäkkä töbälgän koral, keşelekneñ genetik tözeleşen cimerä torgan, annan mutantlar, gariplär, xronik avïrular kiterep çïgara torgan radiatsija çumasï. Ul äle bik ozak gasïrlarga baraçak häm üzeneñ kara eşen eşläjaçäk. Dön’jada atom sugïşï bulmasa da, keşelek atom afätennän kïrïlaçak. Şuña kürä, dön’janïñ akïl ijaläre bügennän atom-töş koralïna karşï köräşkä berläşergä tieşlär. Atom radiatsijase xäsrätlären kürgän bezneñ buïnnïñ burïçï – bu xakta keşelekne kisätü, atom-töş koralï /jadernïj/ belän bäjle eşçänlekne tuktatuga çakïru.

Rossijaneñ Çiläbe ölkäsenä urnaşkan “Majak” atom berläşmäse änä şundïj böten keşelek dön’jasïna kurkïnïç tudïruçï ob’ektlardan sanala häm ul, hiçşiksez, üzeneñ eşçänlegen tuktatïrga tieş. “Majak” eşläp torganda anda jaşäüçe tatarlarga da, ruslarga da tormïş bulmajaçak, Ural taularïna, Könbatïş Sebergä genä tügel, böten Rossijagä häm Evropaga da kurkïnïç janajaçak. Bügenge köndä “Majak”ta 1 milliard kjuri atom kaldïklarï saklana, bu – dön’jada iñ külämle, iñ kurkïnïç häm radiatsijale iñ pïçrak urïn. Bügenge köndä “Majak”ta 200dän artïk atom kaberlege /mogil’nik/, atom kaldïklarï taşlangan distädän artïk susaklagïç-kül bar, alar mölderämä tulgan, teläsä nindi kazadan tabigat’kä taralïrga mömkinnär. Bügenge köndä “Majak” berläşmäse urnaşkan Ozerskij şähäre astïnda iksez-çiksez atom diñgeze cäjräp jata, ul cir astïnnan äkrenläp Çiläbe jagïna taba jakïnlaşa, inde cir östenä çïkkan urïnnarï da bar. Bügenge köndä dön’janïñ 18 ilennän “Majak”ka saklau öçen üzläreneñ atom kaldïklarïn kertälär, bez monï tuktatuga ireşergä tieşbez! Rossija üzendä başka illärneñ atom kaldïklarïn saklagan öçen 20 milliard dollar akça ala, ä xalïkka jaman çir, nurlanïş /obluçenie/, mäñgelek gariplek häm gazaplar kala! Bügenge köndä Rossijadä här sägat’ saen 53 keşedä rak avïruï terkälä ikän, bu menä şuşï atom berläşmäläre eşçänlegeneñ turïdan-turï açï näticäse!

Bügenge köndä “Majak” atom berläşmäse urnaşkan Ozerskij şähärendä rak belän avïruçïlar ölkägä karaganda 20 protsentka kübräk. Bu avïrudan gadi xalïk kïna tügel, “Majak” citäkçeläre üzläre dä kïrïla, “atom atasï” Kurçatovtan başlap, “Majak”nïñ barlïk general’ direktorlarï dijarlek baş mie ragïnnan ülde. Bügenge köndä Ozerskij şähärendä jaşäüçe häm “Majak” atom berläşmäsendä eşläüçelärneñ 70 protsentï psixik jaktan tajpïlïşlï /otklonenie/, biredä narkomannar ölkägä karaganda 5 tapkïr kübräk, ä şuşï keşelär kulïnda atom bombasï! Jabïk şähär /zakrïtaja zona/ bulganlïktan, “Majak”tagï avarijalär, xucasïzlïk turïnda berkem belmi. Biredä daimi räveştä suga, havaga, cirgä atom kaldïklarï ïrgïtïp toralar, alar anï”planovïj vïbros”, dip atïj, ä tirä-jun’dä jaşäüçelär öçen näticäse ber ük – nurlanïş häm rak.

“Majak” häm Ozerskij şähäreneñ tabigïj bäla-kazalar, cil-davïllar, köçle öermälär zonasïna urnaşkanlïgïn da onïtïrga jaramïj, monda kïş köne jaşen sugarga, cäj köne kar javarga mömkin. 1967 elgï öermä atom kaldïklarï taşlangan Karaçaj külen kükkä kütärep, böten tirä-jakka radiatsija jañgïrï jaudïrgan ide, ul çakta meñlägän keşe nurlanïş aldï häm raktan ülde. Ägär tabigat’ kazasï jaki texnogen katastrofa bulïp, “Majak” şartlasa, andagï 1 milliard kjuri atom kaldïgï häm jaña tör atom korallarï böten cir şarïn juk itärgä mömkin. Dimäk, “Majak”nïñ eşläp toruï böten jaktan da kurkïnïç tudïra, ul jabïlïrga tieş, anda jaña tör atom koralï jasau tuktalïlïrga tieş, çit illärneñ atom kaldïklarïn biregä kiterü tïelïrga tieş. “Majak”nïñ üzendä 60 el bue cïelgan atom kaldïklarï köçle sak astïna alïnïrga tieş. Xäzergä bolarnïñ berse dä eşlänmi, dimäk, “Majak” atom berläşmäse böten keşelek dön’jasï öçen kurkïnïç çïganagï bulïp kaluïn dävam itä. Bez xäzer şuşïnï Rossija xalkïna häm citäkçelärenä dä, Evropa illärenä, barlïk ekologik, xokuk jaklau oeşmalarïna citkerergä tieşbez.

Ä inde 60 el bue radiatsijale üle zonada jaşärgä mäcbür itelgän, Rossijaneñ atom kazanïna tereläj salïp kajnatïlgan, täcribä öçen korban itelgän millättäşlärebez jazmïşïna kilgändä, Rossija tatarlarga karşï uzdïrgan bu atom genotsidï öçen Xalïkara Tribunal karşïnda cavap totarga häm millätkä kompensatsija tülärgä tieş. Ä inde mogciza belän anda isän kalgan tatarlarnï, tiz arada, başka urïnga küçerü kiräk, çönki ul xätle külämdä radiatsija bulgan cirdä jaşärgä jaramïj, bu – ülem digän süz. Bezneñ burïç – menä şular turïnda xalïka añlatu, aña jardäm itü, xalïkara cämägat’çelegeneñ ig’tibarïn şuşï problemaga junältü, keşelek dön’jasïn Rossija tarafïnnan janagan atom afätennän kisätü.

 

2006 el, 25 sentjabr’.