Roza Färdieva: “Çiläbedäge atom şartlavïnnan zïjan kүrgän tatar avïllarïnïñ jazmïşï ajanïç”24 gïjnvar 2007 18:05 Qazan, 24 gïjnvar, “Tatar-inform”, Räsilä Kärimova). Bügen “Tatar-inform” mäg˝lümat agentlïgïnda real’ vakït rezhimïnda uzgan tapşïru, “Majak” citeşterü berläşmäse şartlaudan zïjan kürgän Çiläbe ölkäsendäge tatar avïllarï jazmïşïna bagïşlandï. Anïñ kunagï — Bötendön’ja tatar kongressï Başkarma komitetï juristï, advokat Roza Färdieva buldï. Mäg˝lüm bulgança, 1946 elda Stalin ämere belän Çiläbe ölkäsendä jaşeren “ximkombinat” tözelä başlïj. Ä “Majak” digän isem belän ul 1948 elda tulï köçenä ěşli başlïj häm ěşli başlaunïñ berençe elïnda uk biredä köçle avarija bula. Monnan soñ da kombinatta şartlaular bulïp tora. Ä 1957 elnïñ 27 sentjabrendä biredäge kotoçkïç haläkattän 270 meñ keşe radiatsija nurlanïşï ala. Ämma monïñ säbäbe keşelärgä äjtelmi. Rus avïllarïnda jaşäüçelär isä başka urïnnarga küçenä, jakïndagï Tatar Karabolagï, Möslim, Ust’ Bagrjaktagï tatar-başkort xalkï şuşï zonada torïp kalgan. Nurlanïş taralgan kïrlarga 1-10 sïjnïf ukuçïlarïn ěşkä çïgaralar. Roza Färdieva äjtüençä, şul elda zïjan kürgän mäktäp ukuçïlarï sanï 800 bulsa, bügen inde alarnïñ utïzga jakïnï gïna isän ikän häm alarnïñ barïsï da invalid. “Bügen inde ul avïllar bötenläj betep bara. Möslim, Tatar Karabolagï avïllarïnda barlïgï 7-8 zirat bar. Bu isä üze ük küpne añlata, di Roza Atlasovna. — Ä Tatar Karabolagï avïlï kartada bötenläj juk, Ust’ Bagrjak avïlïnda jaşäüçelär üzläreneñ nurlanïş astïnda gomer kiçerülären bötenläj belmi jaşägän. Älege avïllar aşa Teça elgasï aga, 1957 eldan anïñ aşa atnaga ike tapkïr radioaktiv kaldïklarnï agïzïlgan. Bu — planlï taşlaular. Ä plansïzïnïñ xisabï bilgesez. “Tatarlar östendä atom täcribäse uzdïrgannar dip äjtergä bezneñ xakïbïz bar. Şulaj bulmasa, anda näk˝ menä radiatsija çolganïşïnda kalgan keşelär öçen maxsus xastaxanälär, bala tudïru jortlarï açïlmas ide. Xastaxanägä ěläkkän millättäşlärebez üzlärenä jazusïz-isemsez darular birülären, alar belän nindider tikşerenülär alïp barularïn, ä avïrïp kitä kalsa, böten gailäläre belän ber palataga urnaştïrularïn söjläde. Monï tatar xalkïna karata genotsid dip bäjalärgä mömkin”, - dide Roza Atlas kïzï. Biredäge kajber tatar avïllarïnda jaşäüçelärgä 1986 elda çernobïl’çelär statusï birelä. JAg˝ni barï Çernobïl’dä şartlau bulgannan soñ gïna, üz xokuklarïn jaklap möräcägat’ itkän millättäşlärebez näticägä ireşä. Alar üzlären
tikşertä başlïjlar, ěkologik konferentsijalär oeştïruga ireşälär. Çernobïl’ katastrofasï bulmasa, bälki, ul status birelmi kalïr ide, di Roza xanïm. Tatarstannan bu junäleştä nindi jardäm buldï soñ digän sorauga Roza xanïm: “Tatarstannïñ däräcäse jugarï bulu, anïñ törle töbäklärdä jaşägän xalkïnïñ xokukïn jaklap, törle ïsullar belän ěşläve näticäsendä Möslim avïlïn küçerügä rizalïk aluga ireştek”, - dip belderde. Bilgele bulgança, Çiläbe ölkäsendä “Majak” citeşterü berläşmäse şartlaudan zïjan kürgän tatar avïllarï turïnda jazuçï Fäüzija Bäjrämovanïñ “JAdernïj arxipelag ili atomnïj genotsid protiv tatar” häm Vladimir Kuznetsovnïñ “Jadernaja opasnost’” digän kitaplarï dön’ja kürgän ide. Oçraşuda älege basmalar turïnda da süz buldï. Kombinat bularak närsä citeşterä soñ “Majak”? Rossija 53 il belän radiatsija kaldïklarïn kabul itügä kileşü tözegän. Barlïk atom kaldïklarï da näk˝ menä “Majak”ka kiterelä. Roza Färdieva äjtüençä, alarnïñ nindi jullar, nindi sostavlar belän kertelüe häm kajsï territorijalärdän uzuï bilgele tügel ikän. Çiläbe ölkäsendä şartlaudan zïjan kürgän tatar avïllarï jazmïşï belän Bötendön’ja tatar kongressï başkarma komitetï, Tatarstan citäkçelege kuşuï buença, 2003 eldan nïklap torïp ěşli başlïj. “Anda jaşäüçe millättäşlärebez baştarak bezgä şiklänep karasa da, jardäm itärgä härçak äzer buluïbïznï añladï”, - dide Roza Färdieva..
|