Tatar
|
|
Bïel “Majak” atom berläşmäsendä şartlau bulganga 50 el tula, dimäk, millättäşlärebezneñ radiatsijale ülem zonasïnda jaşäülärenä dä inde jartï gasïr vakït uzgan. Xäer, Ural ar˝jagïnda berençe atom reaktorï inde 1948 elda uk ěşli başlïj, ä berençe sovet atom bombasï biredä 1949 elda ölgertelä. Dimäk, şuşï vakïttan birle “Majak” tiräsendäge tatar avïllarï atom kaldïklarï arasïnda jaşägännär, ämma bu däülät sere bulïp saklangan, 1957 eldagï şartlau turïnda da ozak ellar xalïkka döresen äjtmägännär, ä şuşï vakït ěçendä inde tatarlarnïñ küpçelege ülep betkän. Isän kalgannarï jaki şartlaudan soñ tugannarï isä meñ törle çir belän çirli, jaman şeş, jöräk, paraliç tatar avïllarïn çalgï belän kïra, uramnar tilelär häm gariplär belän tulï. “Majak” tiräsendäge radiatsija zonasïnda täcribä öçen kaldïrïlgan millättäşlärebez jartï gasïrlïk kara “jubilejnï” menä şulaj karşïlïjlar... Döres, Çiläbe ölkäsenä urnaşkan Möslim tatar avïlïn ikençe urïnga küçerülären xalïknïñ häm xaklïknïñ ciñüe itep tä kararga mömkin, ämma monda da gadelsezlek küp äle. Tik bügen bezneñ süzebez Möslim avïlï turïnda tügel, ul, närsä äjtsäñ dä, küçerelä, bügenge süzebez “Majak”nïñ borïn töbenä urnaşkan häm jartï gasïrdan artïk atom aguï ěçendä jaşärgä mäcbür bulgan Tatar Karabolagï avïlï turïnda. Bu avïl ülelär isemlegendä dä, terelär isemlegendä dä juk, ul küçerelgän dä, küçerelmägän dä bulïp isäplänä, şul uk vakïtta “Majak” häm Mäskäü türäläre Tatar Karabolagïn radiatsijadän zarar kürmägän, dip baralar häm aña bernindi jardäm kürsätmilär. Ä bit bu avïl östennän 1957 elgï atom bolïtï kara ěşen ěşläp uzgan, 1967 elnï Karaçaj küleneñ atom kaldïklarï cil-jañgïr bulïp tagï şuşï avïl östenä jaugan, şulaj uk “Majak”tagï ěrele-vaklï här şartlau, här avarija iñ berençe bulïp tagï Tatar Karabolagïna kilep bärelgän, biredä här karïş cir radiatsija belän sugarïlgan, sular ěçärgä jaraksïz, hava agulï... Häm şunda keşelär jaşäp jata, tatarlar jaşi... Min inde bu avïlda küp tapkïrlar buldïm häm alar turïnda küp jazdïm, bu xakta “Karabolak” isemle romanïm häm “Jadernïj arxipelag ili atomnïj genotsid protiv tatar” dip atalgan kitabïm da bar. Kitap nemets telenä tärcemä itelep, Germanijadä basïlïp çïktï, tatar, rus, alman häm ingliz tellärendä internetka kueldï, Rossija türälärenä dä barïp ireşte. Ämma bez küpme genä tïrşsak ta, kajlarga gïna jazsak ta, nilär genä ěşläsäk tä, Mäskäü häm “Majak” citäkçeläre aldïnda Tatar Karabolagï avïlïnïñ radiatsijadän, 1957 elgï atom şartlavïnnan zarar kürgänlegen isbat itä almadïk. Şuña kürä, bu jartï gasïrlïk kara “jubilej” aldïnnan min tagï Tatar Karabolagïna barïp, xalïk belän oçraşïp, östämä material tuplap, “Tatar Karabolagï – 50 el ülem koçagïnda” dip atalgan kitap jazarga buldïm. Häm şuşï nijat belän tagï Ural taularïn kiçep, Tatar Karabolagï avïlïna kilep töştem. Siren’när şaulap çäçäk atkan, Karabolak elgasï tulïp, cäelep akkan, bolïnnar xätfädäj jaşel ülän belän kaplangan matur ber vakït ide. Ämma elgaga jakïn barïrga jaramïj – anda atom kaldïklarï agïp jata, bu jaşel ülän aslarïnda meñnärçä ellar bue betmi torgan häm keşene çeretep beterergä sälätle radionuklidlar jaşerengän, kul suzïmïndagï “Majak”tan biregä cil belän, jañgïr bolïtlarï belän agulï hava agïlïp kilä... Ä şul agulï cirdä, şul agulï hava astïnda, şul atomlï elga buenda keşelär jaşäp jata, tatarlar jaşi... Häm alar berkemgä dä üzläreneñ ülem koçagïnda, radiatsija mïzhlap torgan cirdä jaşägännären isbatlïj almïjlar. Xäer, üzgärtep koru ellarïnda Germanija, Amerika, JAponija, Gollandija galimnäre Tatar Karabolagïna kilep, cir-sunï häm keşelärne tikşerep, xalïknïñ totaş avïru bulganlïgïn, biredä jaşärgä jaramaganlïgïn isbat itep kitkännär ide. Ämma bu xäl ölkä häm rajon citäkçelegen tagï da javïzlandïrdï, alar, tirelärennän çïgarlïk bulïp, Tatar Karabolagïnïñ radiatsijadän zarar kürmägänlegen isbatlarga totïndïlar. Imeş, monda xalïk üze şundïj, aşïj belmi, jaşi belmi, şuña kürä çeben urïnïna kïrïla, imeş... Oçraklï räveştä Tatar Karabolagïna kilep çïkkan türälär biredä ber çïnajak çäj ěçmiçä, ber kiç kunmïjça, tizräk kitü jagïn karïjlar, çönki monda jaşärgä dä, aşarga da jaramaganlïgïn alar jaxşï belä. Zamanïnda 4-5 meñ keşe jaşägän Tatar Karabolagïnda bügen 400läp tatar jaşäp jata, alarnïñ küpçelege – kartlar, avïrular, gariplär. Sugïştan soñ Tatar Karabolagï avïlï urta mäktäbendä meñnän artïk bala belem alsa, xäzer alarnïñ sanï kïrïktan da artmïj. Bïel mäktäpne jabarga ujlagannar, tatar tele beterelgän. Karabolaknïñ avïru balalarï biredän 9-10 çakïrïm eraklïktagï Beregovoj urïs avïlïna jörergä tieş bulaçaklar ikän. Karabolaknïñ radiatsijale cirlären dä Beregovojnïñ jaña urïs bajlarï satïp algan, tatarlarnï ěş urïnnarï, xezmät xakï belän kïzïktïrgannar. Ämma Beregovojga Karabolaktan barïp ěşläp jörgän sïer savuçïlarga da, mexanizatorlarga da inde berniçä aj akça tülämilär ikän. Xalïk şäxsi xucalïgïnda mal asrap, bäräñge üsterep satïp kön kürergä mäcbür. Xalïknïñ söjläve buença, Mäskäüdän Tatar Karabolagï häm radiatsijadän zarar kürgän cirlär öçen 2 milliard akça küçerelgän bulïrga tieş, şuşï akçalarnï Beregovojnï kütärü öçen totalar ikän. Bälki bu süz genäder, ämma Beregovoj kompleksï öçen millionnar tügelgänen häm bolar artïnda Çiläbe ölkäse gubernator urïnbasarï Kosilov näsele torganlïgïn belgäç, süzlärneñ döreslegenä dä ïşanïrga mömkin. Çönki tarix kabatlana - Çiläbe citäkçelege 1959 elda Tatar Karabolagïn küçerü öçen 75 million akça ala, Mäskäügä avïlnï küçerdek, dip raport birä häm anï kartadan sïzïp taşlïj. Bügen dä radiatsijadän zarar kürgän tatar avïllarï öçen birelgän akça urïs avïllarïn kütärü öçen totïla, dip äjtergä tulï xakïbïz bar, çönki Karabolak belän Beregovojnïñ aermasï – cir belän kük arasï! Beregovoj şähär tibïndagï zamança bistä bulsa, Tatar Karabolagïnda gaz da, çista su da juk, jullar avïl başïna xätle genä salïngan, küperlär cimerek, avïl başïnnan gaz torbasï ütsä dä, xalïk radiatsijale agaç jagarga mäcbür. Bügenge köndä Tatar Karabolagïn inde cide zirat çornap algan, sigezençesen başlagannar. Soñgï 25 el ěçendä meñ jarïm keşe ülgän, soñgï el jarïmda – 150... Döres, Mäskäü häm Çiläbe vraçlarï Tatar Karabolagï xalkïn 50 el bue küzätep, tikşerep torgannar, ämma bu alarga jardäm itü öçen tügel, ä fän öçen kiräk bulgan. Çönki keşelek tarixïnda totaş jartï gasïr radiatsijale cirdä jaşäüçelär misalï juk, ul biredä genä, şuña kürä xalïknïñ nindi avïrular belän çirläve fän öçen bik möhim bulgan. Alar Karabolaknïñ çirle xalkïna jaman şeş diagnozïn da, nurlanïş avïruïn da kujmagannar, bolar tïelgan bulgan, radiatsija häm anïñ täěsisre belän bäjle här närsä däülät sere itep saklangan. Xätta 2001 elnïñ oktjabrendä Tatar Karabolagïnda uzdïrïlgan xalïk cïenïnda da Çiläbe ölkäseneñ ěkologija buença baş tabibï urïnbasarï Ě.M.Kravtsova: “Do 1986 goda mï ne imeli prava govorit’ naseleniju o poluçennïx dozax. Nakoplennaja doza – ěto nauka”, - dip çïgïş jasïj. JUk, Ěleonora xanïm, keşelärdä tuplangan nurlanïş, radionuklidlar sezneñ öçen genä fän ul, ä Karabolak xalkï öçen – ülem gazabï, gomer bue avïru, näsel çirläre, gariplek, bäxetsezlek ul! Monïñ şulaj ikänlegen bez sezgä misallar belän isbat itep kürsäterbez. Avïlda ělek tä rak diagnozï kuelmagan, xäzer dä tabiplar xalïkka bu xakta äjtmäskä tïrïşalar. JAman şeş diagnozï kuelsa da, ülärgä berniçä kön kala gïna äjtelä, jaki operatsija vakïtïnda açïklana. Xäzer xalïk mäetlärne jardïrmaska tïrïşa, şul säbäple, rak bulsa da ul belenmiçä kala, isäpkä kermi. Şuña kürä, räsmi statistika buença Tatar Karabolagï avïlïnda rak belän avïruçïlar küp tügel kebek, ä çïnbarlïkta ul – böten avïl. JUkka gïnamï şul uk 2001 elnï ütkän xalïk cïenïnda Çiläbe vraçï N.N.Abramova Tatar Karabolagïnda jaşäüçe 516 keşeneñ 500endä rak buluïn äjtä. Ul keşelärneñ küpçelege bügen ülep betkän inde, kalgannarï ülem kötep jata. Süzebez dälille bulsïn öçen, xäzer misallarga küçäbez. Tatar Karabolagïnda jaşägän ber atna vakït ěçendä min mäçettä altmïşka jakïn keşene kabul ittem, alarnïñ härberse ber gailä jaki näsel tarixïn söjlägänlektän, min avïl xalkïnïñ jartïsïnnan artïgïnïñ xälen belä aldïm. Jöri almagannarnïñ min öjlärenä bardïm, alar söjlägän häm birgän beleşmälär nigezendä, Tatar Karabolagï xalkï kiçerep jatkan zur faciganeñ şahitï buldïm. Ä xäl, çïnnan da, kotoçkïç, här gailädä, näseldä rak belän jaki başka kurkïnïç çirlärdän ülüçe 5-6 keşe bar, isännäreneñ dä barïsï da dijarlek avïru, näsellärendä inde gariplär, tilelär, daunalar kürenä başlagan. Xäzer şularnïñ kajberläre turïnda kïskaça gïna jazïp kitärgä ujlïjm, çönki centekläbräk kitabïma jazarmïn, inşallah! Bu avïlda 80-90 jaş’lek tatarlar da jaşägänlegen belgäç, radiatsija mäs’äläsendä şik kilergä dä mömkin, änä bit, kartlïkka xätle barïp citüçelär dä bar ikän! Ämma nindi kartlïk bit – onïklarïñ belän türdä çäj ěçep utïrumï, ällä distä ellar bue çirläp urïn östendä jatumï? Biredäge kartlarnïñ kübese avïru, ämma alar ajaktan egïlgançï jörilär, çirlägäç tä keşegä jök bulïrga tïrïşmïjlar. Tatar Karabolagïnda iñ kart keşelärneñ berse – 96 jaş’lek Mahirä apa Abdraximova, ul bügengese köndä tire ragï belän avïrïj. 90 jaşendä anïñ borïnïndagï söjale cäräxätlänä başlïj, äbi, äcäl çireder, dip, dävalanïrga ujlamïj. Xäer, avïlda anï kem dävalasïn inde, biregä küptän inde vraçlarnïñ kilgäne juk, avïruçïlar Çiläbedä tügel, rajon üzäge Kunaşakta da bol’nitsada kürenä almïjça, elap kire kajtalar. Şulaj itep, Mahinur karçïk ta avïlda jatïp kala, ä cäräxäte isä böten bitenä tarala başlïj, näticädä, borïnï bötenläj çerep jukka çïga. Min ul äbi janïnda buldïm, bu turïda jazïp ta, söjläp tä bulmïj, kïskasï, kotoçkïç xäl! Adäm balasï bu kadär avïrtularga, tereläj çerep jatuga niçek tüzärgä tieş?! Äbigä bernindi meditsina jardäme kürsätelmi, darularï juk, ä çerü dävam itä...
Bu avïlda bitläre tereläj çeregän jöz’jaşär karçïklar bulgan kebek, tumïştan jaman şeş belän tuuçï sabïjlar da bar! 1991 elda tugan Oksana Safiullina änä şundïj invalid balalarnïñ berse. Ěçe avïrtïp gel elagaç, anï bol’nitsada tikşertälär häm 3 jaşendä böerendä jaman şeş tabalar. Tizdän bu şeş balanïñ ikençe böerenä dä küçä, anda nurlanïş avïruï da tabalar. Kïznïñ äti-änise, äbi-babasï küp äjberlären satïp, balanï Mäskäü bol’nitsalarïnda dävalïjlar, xäzergä şeş tuktap torgan kebek bulsa da, avïru betmi. Ä çit illärdä dävalarga alarnïñ akçalarï juk. Oksanaga bu kurkïnïç avïru kajdan kilgän soñ? Älbättä, atom bolïtï astïnda kalgan äbi-babasïnnan, ana karïnïnda uk nurlanïş algan anasïnnan. Oksananïñ änise Ěl’vira üt kuïgïn aldïrgan, büsere bar, avïrudan başï çïkmïj. Oksananïñ karttäse / babasï/ Gajfät abzïj “Majak” şartlaganda kolxoz kïrïnda ěşlägän, anïñ üzen dä, xatïnï Märfuga apanï da radiatsija pïçragïn cïeştïrïrga cibärgännär. Gajfät abzïj 1994 elda infarkt kiçergän, ajak-kullarï gel şeş, böerläre ěşlämi. Oksananïñ kartnäse /äbise/ Märfuga apanïñ söjakläre çeri, jöräge ěşlämi, kibetkä dä barï citä almïjça egïla. Gajfät abzïjnïñ ike ulï da avïrïj, kïz tuganï Gölzadada böer ragï, bökerese çïkkan, jata da, tora da almïj, ülem kötep, gazaplanïp öjdä utïra. Señelläre Älfija, Märzija buïn çirennän integä, kul-ajak barmaklarï käkeräep betkän, Märzijaneñ ber kïzï aksak tua, söjakläre tumïştan käkere bula. Bolar barïsï da – atom korbannarï, ber näselneñ şulaj radiatsijadän çerep, betep baruï... Min Karabolakta kabul itkän häm öjlärendä bulgan altmïşlap keşeneñ, jözgä jakïn näselneñ härbersendä şuşï faciga, şuşïndïj çirlär, şuşïndïj jazmïşlar. Avïlnïñ öçtän beren paraliç sukkan, alar urïn östendä jata, jaki österälep jöri. Äle paraliç sugïp ölgermägännäreneñ dä kübesendä bik jugarï kan basïmï, 200 belän 300 arasïnda, monïñ belän keşe niçek jaşi aladïr, belmim. Avïl xalkïnïñ kübese söjak çirennän integä, alarnïñ tereläj söjakläre çeri, sïzlanularïnïñ ige-çige juk, inde ajaklarïn kisterep atuçïlar da bar. Bolarga bernindi daru birelmi, bernindi jardäm kürsätelmi, çönki alarnïñ kübese bernindi xisapta tormïj. Avïlda medpunkt bulsa da, anda ěşläüçe xatïn üze dä avïru, çirlelärgä elïna ike tapkïr da öjlärenä barïp ukol jasïj almïj. Avïl xalkïnïñ küpçelege kolxozda ěşläp, meñ jarïm sum belän pensijagä çïkkan, moña daru satïp alïp bulmïj, citmäsä, şul radiatsijale cirlärenä, bäräñge bakçalarïna zur-zur naloglar kiterep salgannar. Avïl xalkïnïñ ber öleşe radiatsija pïçragïn cïeştïrgan öçen likvidator statusï alïrga tïrïşïp karagan, çönki ul meñ sum östämä akça birä. Ämma bik azlar gïna sudlar aşa bu statusnï ala algan, ä kajberlärennän bu likvidatorlïknï jañadan tartïp algannar. Xalïknï radiatsijale cirlärdä jaşärgä häm çerep ülärgä mäcbür itkän xökümät alardan xätta şuşï meñ sumnï da kïzgangan! Şuşï xällärne belgännän soñ, niçek bu ilgä karata mäxäbbät ujansïn, üz xalkïn şuşïndïj gazplarga duçar itkän ilgä karata barï tik näfrät kenä kuzgala... Karabolak xalkï üz xälen jaxşï añlïj häm nindi avïr şartlarda da jaşäü öçen, üz xokuklarï öçen köräşä. Avïlda “Za Karabolku bez radiatsii” dip atalgan ictimagïj xäräkät ěşläp kilä, alar üz xälläre turïnda ilneñ törle däräcädäge citäkçelärenä, xokuk jaklau oeşmalarïna möräcägat’ itep toralar. Avïlda şulaj uk islam cämgïjate dä oeşïp kitkän, 1717 elnï tözelgän mäçet jañadan torgïzïlgan, anda namaz ukïla. Tatar Karabolagï avïlï xalkïnïñ bik tïrïş, mäg˝rifätle buluïn da äjtep kitärgä kiräk, zamanïnda biredä 4 mäçet ěşläp kilgän, avïl öjaz üzäge bulïp torgan. Karabolak xalkïnïñ buldïklïlïgï turïnda bu jaklarda legendalar itep söjlilär, şuña kürä alardan könläşüçelär dä küp bulgan, alarnïñ kara kajgïlarïna söenüçelär dä bar. Bu avïlda här jorttan jugarï belemle keşe çïkkan, küplär ilneñ törle poçmaklarïnda biznes belän şögïl’länälär, citäkçelektä ěşlilär, galimlek itälär. Ämma atom afäte alarnï kajda da ězläp taba, häm Karabolak keşese kajda gïna dön’jadan kitsä dä, soñïnnan şuşï avïl ziratïna kajtïp jata... Bügenge köndä Karabolaknïñ aldagï jazmïşï bilgesez. Anï Möslim kebek başka cirgä küçererlärme, ällä avïl xalkïnïñ äkerenläp ülep betüen kötärlärme – äjtüe kïen. Ämma avïl aktivistlarï üz xokuklarï öçen köräşlären dävam itälär häm törle oeşmalarga xat artïnnan xat jullïjlar. Alarnïñ töp taläbe – Tatar Karabolagï avïlïn “Majak”ta 1957 elgï atom şartlavïnnan zarar kürgännär isemlegenä kertü, böten avïl xalkïn radiatsijadän zarar kürgän, dip zakon nigezendä tanu häm zakon nigezendä xökümättän tieşle jardäm alu. Moña avïlnï küçerü-küçermäü mäs’äläse dä, atomnan zarar kürgän keşelärneñ barïsïna da likvidatorlïk statusï birü dä, Karabolakta bulgan sotsial’ mäs’älälärne xäl itü dä kerä. Iñ möhime – xökümät atom facigasennän kotoçkïç küp gazaplar kürgän bu tatar avïlïna jöz belän borïlïrga tieş, däülät üz gaeben añlap häm tanïp, monïñ öçen xalïktan gafu ütenep, isän kalgannarnï bäxilläter öçen barïsïn da ěşlärgä tieş. JUgïjsä “Majak” berläşmäsenä çit illärdän atom kaldïklarïn kertkän häm ěşkärtkän öçen milliardlagan dollar akçalar kerä bit! Nik şularnïñ ber öleşe bulsa da şuşï “Majak” arkasïnda radiatsijadän zarar kürgän Karabolak xalkïna bülep birelmi soñ?! JUgïjsä, isän kalgan Karabolak xalkïnïñ küp öleşe haman şul “Majak”ta bil bögä bit, üzeneñ böten celegen suïrïp algan atom azhdahasïna xezmät itä! Çönki bu tirädä başka ěş juk, ä jaşärgä kiräk... Miña kalsa, “Majak” ěşläp torganda, berkem dä tïnïç-imin tormïşka ömet itmäskä tieş, çönki biredä tuplangan 1 milliard kjuri atom kaldïklarï böten cir jözen ber minutta juk itärgä citä. “Majak”, hiçşiksez, jabïlïrga tieş, andagï atom kaldïklarïnïñ saklanuï Evropa illäre küzätüe astïna alïnïrga tieş, “Majak” tiräsendäge jöz çakïrïm arada jaşäüçe böten keşelär başka urïnnarga küçerelergä tieş, atomnan zarar kürgän bar xalïk däülättän zur külämdä jardäm alïrga tieş. Başka ildä bulsa, bu näk˝ şulaj bulïr ide, ämma Rossijadä böten närsä keşegä karşï junälderelgän, biredä keşeneñ bernindi kadere juk, anïñ gomere çeben gomerenä dä tormïj, şuña kürä, bu ildän märxämät kötep utïru döres bulïrmï ikän? Bälki bezgä böten köçebezgä dön’ja kapkasïn kagarga kiräkter, Rossijadä keşelekkä, şul isäptän, tatarlarga karşï da kïlïngan cinajat’lär turïnda böten dön’jaga avaz salïrga kiräkter? Rossija şäxes kul’tï ellarïnda törmälärdä çeretkän millionlagan keşe öçen dä, üz xalkï östendä atom sïnaularï uzdïrgan öçen dä, jözlägän millätlärne, tellärne juk itkän öçen dä, möselmannarga karşï alïp bargan repressijalär öçen dä dön’ja karşïnda cavap totarga tieş.
|
