BERENÇE BÜLEK

Ülem industrijase

Rossijadä ülem cir astïna jaşerelgän…

Ilneñ ber başïnnan ikençe başïna xätle isäpsezxisapsïz xärbi zavodlar, atom, ximik häm bakteriologik koral jasau berläşmäläre, bu ülem koralïn saklau ob’ektlarï urnaşkan… Alarnïñ küpçelege – cir astïnda… Östä–şähär, keşelär jaşi, urmannar şaulïj, elga-sular agïp jata, ä asta, böten tirä-jakka, ülem industrijase cäelgän… Bu xakta belergä tieşle keşelär häm şunda eşläüçelär genä belä, alar da barïsïn da tügel, üzlärenä tieşen genä… Zur avarijalär genä kajvakïtta cir astïna jaşerelgän serne öskä çïgara, bu tirädä jaşäüçelärneñ küpläp ülä başlavï ujlanïrga mäcbür itä… Rossija xalkïnïñ küpläp kïrïluï, ildä rak epedimijaseneñ kotïruï, keşelärneñ gomer ozïnlïgï kïskara baru, debil-tilelärneñ artuï, moñïnçï bulmagan kurkïnïç çirlärneñ barlïkka kilüe – bolar barïsï da cir astïna jaşerelgän ülem industrijaseneñ näticäse… Rossija imperijaseneñ başkalarnï juk itärgä dip kotïrïnïp äzerlägän korallarï, bügen, nigezdä, üz xalkïn juk itä, üz xalkïn agulïj, üz xalkïn kïra… Ülem cir östenä çïga…

Bez bügen sezgä Ural tavï bujlarïnda urnaşkan atom arxipelagï turïnda söjlärgä buldïk. Ul – berençe sovet atom bombasï öçen plutonij citeştergän häm bügenge köndä dä şuşï eşen dävam itkän, cir astï häm cir öste bazlarïnda 1 milliard kjuri atom kaldïklarï saklagan, bu tirädä jaşäüçe meñlägän keşene radiatsija belän agulagan häm vakïtsïz kabergä kertkän «MAJAK» proizvodstvo berläşmäse… Bügenge köndä dä cirne, sunï, havanï radiatsija belän agulap, dön’jaga tere gariplär, mutantlar tuuga säbäpçe bulgan, meñlägän keşelärne gazaplï ülem belän tilmerep ülärgä duçar itkän «MAJAK» ülem industrijase… Ul borïngï tatar ileneñ näk üzägenä - Ural tau bujlarïna, Çiläbe ölkäseneñ urman-dalalarïna urnaşkan. Biredä jaşäüçelär häm «MAJAK»tan zarar kürüçelär dä, nigezdä, tatarlar, şuña kürä bezneñ süzebez dä tatarlar turïnda bulaçak. Döres, «MAJAK»tan taralgan radiatsija, ülem nurï millätne karap tormïj, bötenesenä dä tigez tarala, barïsïn da rättän kïra. Ämma tatar cirlärenä, tatar avïllarï östenä urnaşkan «MAJAK» kombinatï tatarlarnï biredä tamïrdan juk itä - borïngï illären, cännättäj cirlären, meñ ellïk näsellären, avïllarïn, üzlären juk itä… Maksat kuep, maxsus alïmnar belän, tatarlarnï juk itä… Biredä tatar xalkïna karata milli genotsid, etnik, ekologik genotsid alïp barïla… Monïñ näk şulaj ikänlegen bez alga taba isbat itärbez, inşallah, ä xäzergä bu cirlärneñ tarixïna, üzenä küz salïjk…

Çiläbe ölkäseneñ tön’jagïna urnaşkan Konşak (Kunaşak) rajonïnïñ, bu tirädäge tatar avïllarïnïñ tarixï bik borïngï, cirläre gacäp baj häm matur. Çiläbe ölkäsendä 4 meñ ellïk tarixï bulgan törki-tatar şähärlekläre (Arkaim), hun tatarlarïnïñ baj kurgannarï bar, biredän tabïlgan hun altïn xäzinäläre Peterburg muzejlarïnda, Ermitazhda saklana. Nux päjgambär zamannarïnnan birle Ural tau bujlarïnda jaşägän borïngï törkilär biredä taştan şähärlär salgannar, berençe bulïp timer kojgannar, bakïr eretkännär, koral jasagannar, altïn-kömeştän sängat’ äsärläre tudïrgannar, cir eşkärtkännär, igen ikkännär, taza, köçle näsel kaldïrgannar… Bu xakta tarixi jazmalar, dastannar, borïngï şähärleklär, kurgannar, tabïldïklar söjli… Bu tirälärdä kaharman Atilla patşanïñ varislarï jaşägän, alar Idel-Ural arasïnda, Irtïş-Don bujlarïnda, Kavkaz-Kïrïm kiñleklärendä distälägän tatar däülätläre totkannar… Tarix öçen Törki kaganatlarnï, tatarlarnïñ legendar Altïn Urda tatar däüläten, Seber, Qazan, Kïrïm, Asterxan’ xanlïklarïn, Nugaj Urdasïn iskä töşerü dä citä… Bez süz alïp bargan menä bu urïnnarda isä nugaj tatarlarïnïñ köçle däüläte bulgan…

Allahï Tägalä bu cirlärgä bajlïknï häm güzällekne muldan birgän. Biredä cir astïnda meñlägän tonna bakïr zapasï, tsink, altïn, kömeş, kükert jatmalarï, märmär barlïgï bilgele. Kajçandïr borïngï diñgez bulgan urïnnarda jözlägän zäñgär kül utïrïp kalgan, Çiläbe ölkäsendä alar biş meñgä jakïn ikän. Ber Kunaşak rajonïnda gïna da 56 kül barlïgïn äjttelär, alarnïñ där’jadaj zurlarï da, töpsez tirännäre dä, xätta üzendä küktän töşkän taşnï saklauçïlarï da bar ikän… 1949 elnïñ cäendä bu tirädä bik köçle joldïz jañgïrï java, jagni, küktän taş koela. Bik zur meteorit kisäge, küktä jana-jana, Çibäkülgä kilep töşä, kükkä 20 metrlï su baganasï kütärelä… Äjterseñ lä, küklär şuşï räveşle bu jaklarga kiläse zur afät turïnda kisätergä telilär…

Moñarçï tiñe bulmagan afät häm faciga bu jaklarga näk şul ellarda tamïr cibärä. Monnan 500 el elek tatarlarnïñ däülätlären tartïp algan Mäskäü alarnïñ üzlären dä axïrgaça juk itärgä isäpli. Şuña kürä berençe sovet bombasïn da näk menä biredä - tatarlarnïñ cännättäj cirlärendä jasarga bulalar. Mondïj jaman kürşelekneñ nindi kurkïnïç näticälärgä kiteräsen belälär Mäskäüdä - äle genä böten dön’janï Xirosima facigase teträtä. Häm tereläj utta jangan japon şähärläre östennän atom bolïtï da taralïp ölgermi, 1946 elnï, Stalin ämere belän, Çiläbe ölkäsendä jaşeren «ximkombinat» tözelä başlïj. Mäskäüdän, urïs cirlärennän erakta, Ural tavïnïñ arjagïnda, tatar avïllarï östenä tözelä bu ülem kombinatï. Sovet imperijase anï tözegän vakïtta küp närsälärne istä tota - avarija bulgan oçrakta, anïñ üzäktän erak urnaşuïn, berençe atom bombalarïn sïnau öçen törki dalalarnïñ jakïn buluïn, kombinat daimi eşläp torsïn öçen, janäşädä sunïñ küp buluïn, häm, älbättä, kürälätä ülemgä cibärü öçen cirle eşçe xalïknïñ küp buluï…Tatarlardan berkem röxsät sorap tormïj, alarga berni beldermilär, ülem kurkïnïçï janaganïn sizdermil är, 40-50 eldan alarnïñ küpçelege raktan, radiatsijad än ülep betäsen kisätmilär… Häm ike el vakït eçendä dön’jada moña kadär tiñe bulmagan ülem industrijase safka basa, berençe atom bombasïn birä başlïj. Östä - tatarlarnïñ avïllarï, borïngï Kïştïm şähäre, meñ ellïk Karaçaj, Irtaş, Kïzïl Taş, Olïagaç külläre, Äsän sazlïgï, Iske sazlïk, Tïnïç (Teça), Mäşäläk elgalarï… Meñ ellïk borïngï kurgannarï, kaberlekläre, ziratlarï…Tirä-jun’dä kombinat öçen küpme kiräk, şunïñ xätle eşçe köç birerlek zur-zur tatar avïllarï - Möslim, Tatar Karabolagï, Ust’-Bagarjak, Konşak… Asta isä - çakïrïmnarga suzïlgan cir astï şähäre, atom cähännäme - böten tirä- jun’gä ülem nurlarï taratïp jatkan uran-grafit reaktorlarï, nurlanïşlï urannan plutonij aerïp ala torgan radioximija zavodï, plutonijdan atom bombasïnï» üzägen äzerli torgan ximija-metallurgija zavodï, reaktorlar öçen cihazlar äzerläp çïgara torgan priborlar zavodï, radioaktiv izotoplar zavodï… Şulaj uk cir astïndagï tabigïj häm jasalma rezervuarlarda meñlägän tonna atom kaldïklarï saklana, ütergeç radioaktiv matdälär cir östend äge küllärgä häm sazlïklarga da taşlana… Ämma keşelär äle ul vakïtta bu kombinatnïñ närsä citeştergänen dä, anïñ tormïş öçen ni däräcädä kurkïnïç ikänen dä belmilär.

«MAJAK» kombinatï eşli başlaganïnïñ berençe könendä ük avarijalärgä, cimerelü-vatïlularga duçar bula, çönki ildä äle atom belän eşläü täcribäse dä, kiräkle texnika da bulmïj. Här avarija saen tirä-jun’gä ütergeç radiatsija tarala, eşçelär atom reaktorlarï janïnda tägäräp ülälär, gariplänälär, nurlanïş alalar…. «MAJAK » eşli başlaganïnïñ berençe könennän radioaktiv kaldïklarnï, reaktorlar fajdalangan sunï, böten pïçragïn Teça elgasïna taşlap bara… Ä ul elga buenda keşelär jaşi, tatar avïllarï kön kürä… Elga buença üzlärenä nindi zur faciga kilgänlegen äle alar belmilär, ä belüçe organnar monï däülät sere itep saklïjlar. Rossija xökümäte üz xalkïna karata iglan itelmägän atom sugïşï başlap cibärä… Şul sugïşnïñ kajber küreneşläre häm korbannarï turïnda alga taba jazïp ütärbez…

«MAJAK» kombinatï 1948 elnï tulï köçenä eşli başlïj häm berençe mizgeldä ük zur avarijagä duçar bula - atom reaktorlarïn suïtïrga su az bulïp çïga. Avarijane eş barïşïnda beterälär, ämma ul smenada eşläüçelär barïsï da nurlanïş alïp ölgerä. Monnan soñ da kombinatta erele-vaklï vatïlular gel bulïp tora, alarnï atom reaktorlarïn tuktatmïjça gïna tözätergä «öjränälär». Jagni, eşçelärne kürälätä ülemgä - radiatsija zonasïna kertep cibärälär häm näticädä, 1949 elnï uk berençe nurlanïş avïrulï keşelär terkälä başlïj. Ul vakïtta bernindi kurkïnïçsïzlïk kagïjdälären saklau bulmïj, äjtkänebezçä, reaktordan uk atom kaldïklarï turïdanturï tirä-jun’däge elga-küllärgä taşlanïp barïla. Näticädä, 1949-1951 ellarda gïna da Teça elgasïna 2,76 million kjuri sïek atom kaldïklarï taşlanganï bilgele bula. Bu radiatsion pïçrak Iset’, Tobol elgalarï aşa Tön’jak Boz okeanïna xätle barïp citä. «MAJAK»nïñ şuşï öç ellïk eşçälege näticäsendä genä dä şuşï töbäktä jaşäüçe 124 meñ keşe radiatsijadän nurlanïş ala, alar arasïnda Çiläbe, Kurgan, Sverdlovski ölkälärendä jaşäüçe tatarlar bula. 

Bolar - galimnärgä bilgele bulgan avarija häm şartlaular, tirä-jun’gä radiatsija taralu faktlarï, ä alar belmi çä kalgannarï küpme? Çernobïl’ kajdan kilep çïga? Menä şulaj daimi räveştä vatïla-cimerelä eşläüdän, kurkïnïçnï jaşerergä tïrïşudan, radiatsija zonasïnda jaşäüçe keşelärneñ jazmïşïna karata bitaraf buludan, häm, älbättä, zur akçalarnïñ kolï buludan kilep çïga ul Çernobïl’ facigäläre. «MAJAK»ta jugarïda sanap kitkän atom avarijaläreneñ kajsï turïnda xalïk vakïtïnda belde, çarasï kürelde, jardäm itelde? Berse xakïnda da üz vakïtïnda Döresen äjtmädelär, xäzer dä äjtep betermilär. Bu avarijalärneñ iñ kurkïnïçï 1957 elda buldï, häm ul tarixka «Kïştïm facigase» bulïp kerep kaldï. Ul çakta tirä-jun’gä Çernobïl’dägegä karaganda 200 tapkïr kübräk radiatsija tarala, ämma bu xakta xalïkka äjtmilär. Atom bolïtï Çiläbe, Kurgan, Tömän, Sverdlovski ölkälärenä tarala, 300 çakïrïmga suzïlgan radiatsija zonasïnda 217 torak punkt kala, 270 meñ keşe nurlanïş ala. Säbäben äjtmiçä genä, radiatsija astïnda kalgan 42 torak punktïn, 12 meñ keşene başka urïnga küçerälär. Şul uk vakïtta öçär, dürtär meñ keşe jaşägän zur-zur tatar avïllarï ülem zonasï dip iglan itelgän atom territorijasendä utïrïp kalalar häm bügenge köndä dä şunda jaşäp jatalar. Biredä jaşäüçelärneñ inde küpçelege ülgän, ä isännärneñ 80-90 protsentï nurlanïş häm rak avïrularïnnan gazap çigä. Xalïk totaşï belän çirle, garip, balalar arasïnda mutantlar häm akïlga zägïjf’lär bik küp. «MAJAK » berläşmäseneñ töp eşçänlege änä şularda çagïla…Alga taba töp süzebez dä atom tamgalï şul tatarlar turïnda bulïr.

Galimnärneñ äjtüençä, planlï häm plansïz taşlaular näticäsendä, «MAJAK»tan 150 mln. kjuri atom kaldïklarï tabigat’kä ïrgïtïla, alardan 267000 kv. km. mäjdan agulana. Şul mäjdanda jaşäüçe 437000 keşe nurlanïşradiatsijagä elägä. Tagï da tögälräk itep äjtkändä, ber Çiläbe ölkäsendä genä dä million jarïm keşe daimi räveştä radiatsija astïnda jaşi, nurlanïşka duçar bula. Bügenge köndä «MAJAK» kombinatï dön’jada iñ kurkïnïç, radiatsijadän iñ nïk pïçrangan urïn bulïp isäplänä. Äjtkänebezçä, biredä bügen 1 milliard tonna atom kaldïklarï saklana, «MAJAK»ka bügen çit illärdän dä kiräksez atom jagulïklarïn kiterüläre bilgele. Biredä 231 atom kaberlege bar, cir astïndagï häm cir östendäge saklagïçlarda, kül-sazlïklarda alar üz vakïtlarïn kötep jatalar… Bu kül-sazlïklardan alar daimi räveştä Teça elgasïna bärep çïgalar, üz jullarïnda utïrgan tatar avïllarïn agulap, cimergeç eşlären dävam itälär….. «MAJAK» berläşmäse territorijasendä sïek radioaktiv kaldïklar ïrgïtïla torgan 17 maxsus susaklagïç bilgele, alar 30-40 kv. km. mäjdannï biläp toralar. 500 meñ tonna katï radioaktiv saklangan 200 atom kaberlege dä inde 80 protsentka tulgan. «MAJAK» berläşmäseneñ rajonnan tagï 100 gektar cir alularï bilgele, dimäk, bu mäjdan da atom kaberlekläre belän tulaçak, çönki çit illärdän küpläp kiterelä başlagan atom kaldïklarïn saklau öçen cir kiräk. Dimäk, «MAJAK» eşläp torganda, bu tirädä jaşäüçelär berkajçan da imin bulmajaçak, bu cirlär, bu sular, bu keşelär daimi räveştä radiatsija häm nurlanïş alïp toraçak…

Sïek radioaktiv kaldïklarnïñ saklagïçïna äjlängän Karaçaj küle bügen öleşçä kümelgän, jagni, timer-beton belän bastïrïlïp kuelgan. Mondïj kararga 1967 elgï davïldan soñ kilälär. Bu jaklarda öermädavïllar eş buluçan, şundïjlarnïñ berse Karaçaj küle östennän dä ütep kitkän. Äjterseñ lä küklär cirdä ülem belän ujnauçïlarnï tagï ber tapkïr kisätergä ujlïj, alarga bu uennïñ näticälären kürsätä… Näticä - kotoçkïç… Tirä-jun’gä taralgan meñlägän, millionlagan kjuri radiatsija, nurlanïş algan meñlägän keşe, eştän çïgarïlgan meñlägän gektar cir, tuzdïrïlïp taşlangan distälägän avïl… Şuşï xällärdän soñ Karaçaj küle öleşçä kaplap kuela häm radiatsijale su… cir astïna kitä. Bu agulï su, cir astï jullarï bujlap, inde Mäşäläk elgasïna uk kilep citä. Galimnär äjtüençä, bu tirädä cir astïnda 30 kv. km. mäjdandagï 4 million kub su radionuklidlar belän agulangan häm Mäşäläk elgasïna sarkïp jata. Bu radiatsijale su 100 metr tiränlekkä xätle kitkän. Karaçaj külendä bügen 120 million kjuri radioaktiv kaldïklar saklana, Iske sazlïkta bu agu - 2 mln. kjuri… Häm bolar barïsï da äkrenläp Teça elgasïna sarkïp çïga. Döresen äjtkändä, biredäge barlïk elga-küllärdä dä radionuklidlar bar. Ämma xalïk öçen iñ kurkïnïçï - «MAJAK» berläşmäse belän Teça elgasï arasïndagï radioaktiv kaldïklar saklïj torgan maxsus susaklagïçlar, jagni, Teça kaskadï. 50-60 ellarda radioaktiv kaldïklar saklau öçen maxsus buïlgan bu bualar häm tabigïj küllär teläsä kajsï vakïtta tulïp, taşïp çïgarga mömkin. Bu agulï su bolaj da vakïtï-vakïtï belän Teça elgasïna taşïp çïga, böten tirä-jun’gä atom kaldïklarï tarata. Ä inde köçle jañgïrlar javïp ütsä, bötenläj dä cimerelergä mömkin. Ul çagïnda Teça-Iset’-Tobol-Ob’ elgalarï aşa Tön’jak Boz okeanïna kadär ütergeç radiatsija taralaçak. «MAJAK»tan Teça elgasï bujlap 30 çakïrïm tübän urnaşkan Möslim avïlïna bu ütergeç dulkïn berniçä sägat’tä barïp citäçäk… Bu Teça susaklagïçlar kaskadïnïñ bernindi litsenzijasez, zakonsïz, röxsätsez eşläp jatkanïn da äjtergä kiräk…
1957 eldan başlap bügenge köngä xätle «MAJAK» kombinatï atnaga ike tapkïr radioaktiv kaldïklarnï Teça elgasïna taşlap kilä. Bu - planlï taşlaular, dip atala, ä plansïzïn berkem xisaplap tormïj. Keşelärne häm tabigat’ne niçek planlï räveştä radiatsija belän agulap buladïr, anïsï bötenläj dä añlaşïlmïj. Ämma iñ añlaşïlmaganï şunda, «MAJAK» berläşmäse, keşelärne radiatsija belän agulavïn belsä dä, alarga bernindi jardäm kürsätergä telämi. Xäer, «MAJAK» berläşmäse artïnda Minatom, xärbi oborona ministrlïgï, Rossija xökümäte torganlïgïn da äjtergä kiräk, çönki «MAJAK» koral citeşterä torgan däülät predprijatiese bit. Dimäk, Rossija däüläte üz xalkïn daimi räveştä radiatsija belän kïrdïrïp, juk itep tora. Bu cinajat’çel säjasät bigräk tä radiatsija zonasïnda jaşägän tatar xalkïna kagïla. Bezneñ şulaj dip äjtergä tulï xakïbïz bar, çönki 1957-1967 elgï avarijalär näticäsendä rus avïllarïn başka urïnga küçergännär, ä tatar häm başkort avïllarï şuşï üle zonada utïrïp kalgan. Alarnï biredä «täcribä törkeme» räveşendä, jagni, atom eksperimentï uzdïru öçen kaldïrgannar, dip äjtergä dä tulï xakïbïz bar. Jagni, daimi räveştä nurlanïş alïp torgan keşelärneñ sälamätlege kajsï jakka üzgärä, genetik üzgäreşlär närsä kürsätä, atom-töş sugïşï bulgan oçrakta, soñïnnan närsälärgä aeruça igtibar birergä kiräk - üle zonada kalgan tatarlar, üz gomerläre bäräbärenä, änä şul soraularga cavap birergä tieş bulalar. Alarnï, Mäskäü häm Çiläbelärdän kilep, 40 el bue maxsus öjränälär, tikşerälär, jaşeren mäglümat cïjalar, ämma ülem kötep jatkan bu tatarlarnïñ üzlärenä berni belän dä jardäm itmilär. Rossija oborona ministrlïgïnda, jaşeren arxivlarda, bol’nitsa-laboratorijalärdä nurlanïş algan tatarlar buença küp mäglümat bulïrga tieş. Şuña kürä bu tatarlarnï ber cirgä dä küçermilär, çönki alar dön’jada tiñe bulmagan täcribä öçen kiräk…

Ülem industrijase bulgan «MAJAK» eşläp torganda, biredä jaşäüçelär öçen härvakït zur kurkïnïç janajaçak. Bügen Rossijaneñ atom täcribä östälendä tatarlar bulsa, irtägä böten Çiläbe ölkäse şuşï ajanïçlï xäldä kalïrga mömkin. Şuña kürä alga taba süz barï tik «MAJAK» berläşmäsen tulïsïnça tuktatu, japtïru turïnda gïna barïrga mömkin. Şunïsï gacäp, şuşï xällärneñ barïsïn da belgän Rossija galimnäre, xokukçïlar, ekologlar bügengese köndä ülem çïganagï bulgan «MAJAK»nï japtïru turïnda tügel, anï öleşçä jaxşïrtu, «kurkïnïçsïzga» äjländerü turïnda süz kuertalar. Imeş, Karaçaj külen tulïsïnça kümsäñ, sïek radioaktiv kaldïklarnï katïru öçen maxsus tsexlar tözesäñ, alarnï tieşençä saklasañ, radiatsijadän pïçïrangan binalarnï juk itsäñ, iñ kurkïnïç 17nçe susaklagïçnï juk itsäñ, Teça kaskadïndagï sunïñ bieklegen kimetsäñ, Karaçaj küle astïndagï radiatsijale sunï juk itsäñ (?!)… atom häläkäte bulmaska da mömkin ikän… Bu xakta bez jugarïda misalga kitergän V.M. Kuznetsov kitabïnda äjtelä. (230-231 bitlär.) Bezgä kalsa, tirä-jakka ülem afäte çäçep jatkan atom monstrïn avïzlïklau öçen bolar gïna citmi. «MAJAK» berläşmäse bügen böten Ural töbägenä, Seber kiñleklärenä, xätta böten keşelek dön’jasïn iminlegenä janïj. häm keşelek, bigräk tä, bu töbäktä, daimi atom kurkïnïçï astïnda jaşäüçelär, üz allarïna şundïj sorau kujarga tieşlär - bu «MAJAK» berläşmäse alarga kiräkme soñ? Biredä, keşelär iñ tïgïz jaşägän ber töbäktä, urman-küllär arasïnda, saf sular çolganïşïnda, dön’janïñ tïjulïk bulïrlïk iñ güzäl cirlärendä - kiräk ideme şundïj ülem kombinatï? Atom industrijase öçen bik kiräk ikän, nigä ul berär keşesez utrauda jaki çüldä tözelmägän, nigä keşelär küpläp jaşi torgan urïnda eşli başlagan? 50 el elek Stalin tarafïnnan eşlängän bu mäkerle xatanï tözätergä vakït citte bit inde, şuşï çorda radiatsijadän çerep, gazaplanïp ülgän meñlägän keşe gomere, jukka çïkkan näsellär, avïllar, agulangan cir-sular bezdän şunï taläp itä! Xäzergä biredä küpläp tatarlar ülä, tatarlar kïrïla, ämma «MAJAK» eşläp torganda, biredä berkem isän kalmajaçak, radijatsija äkrenläp barïsïna da barïp citäçäk. Dimäk, bügen süz barï tik «MAJAK»nï japtïru turïnda gïna barïrga mömkin. «MAJAK»nï japtïru häm radiatsijadän zarar kürgän keşelärgä, berençe çiratta, ülem zonasïnda kalgan tatarlarga, tulïsïnça kompentsatsija tüläü, alarnï başka urïnnarga küçerü turïnda süz barïrga tieş. Bu - däülät däräcäsendä xäl itelergä tieşle mäs’älä, ämma astan xalïk däşmäsä, däşmi genä ülsä, bu mäs’älä berniçek tä xäl itelmäskä mömkin.

Isännärgä gïjbrät bulsïn öçen, bez radiatsija astïnda ülep bara torgan tatarlarnïñ, tatar avïllarïnïñ jazmïşïn söjläp birergä buldïk. Ukïgïz häm tetränegez - bügen tatarlar şuşï facigale xäldä, irtägä bu jazmïş sezgä dä kilergä mömkin. Radiatsija afäte millätne tikşerep tormïj, ministrlarga, prezidentlarga da barïp citärgä mömkin… Barïgïzga da, barïbïzga da…

Äje, Rossijadä ülem cir astïna jaşerelgän… Ilneñ ber başïnnan ikençe poçmagïna kadär jözgä jakïn atom-töş materiallarï saklau mäjdannarï urnaşkan, alarnïñ küpçelege - cir astïnda. Rossijaneñ atom kaldïklarï, atom poligonnarï belän Ural taularï gïna tügel, Tön’jak Kotïp, Jaña cir utraularï, Kola jarïmutravï da tulgan… 1961 elda biredä dön’jada berençelärdän bulïp 58 megatonlï vodorod bombasï şartlatïla, bu - Xirosimaga taşlangan bombadan kuäte belän 6000 tapkïr artïk bula! Havada şartlagan bomba dulkïnï cir şarïn öç tapkïr äjlänep çïga… cir östennän 60 kilometrga atom gömbäse kütärelä… Cir şarïnïñ böten tön’jak öleşenä atom kaldïklarï java… Bez, Rossjaidä jaşäüçelär, barïbïz da menä şuşï kotoçkïç şartlarda tugan, atom kaldïklarï arasïnda üskän, kön itärgä azaplangan xalïk inde… Şuña kürä il tulï debil’lärgä, avïrularga, man’jaklarga, cinajat’ çelärgä ber dä gacäplänäse juk… Atom-töş koralïn üz ilendä, üz cirendä citeşterep häm sïnap, Rossija üz xalkïn totaşï belän mutantlar ilenä äjländerde… Galimnär äjtüençä, cirgä, suga, havaga, keşe organizmïna eläkkän plutonij barï tik 24 meñ elda gïna tulïsïnça jukka çïgïp betä ikän… Ä aña kadär ul keşeneñ üzen beterä…

Rossijadä bügen 130 tonna plutonij zapasï, 1050 tonna uran, 120000 tonna atom-töş koralï barlïgï bilgele, bu dön’jadagï barlïk atom-töş zapasïnïñ jartïsïn täşkil itä… Rossija - çïn mägnäsendä atom kaberlege ile… 1949 eldan alïp, 1990 elga kadär SSSRda 715 atom-töş sïnavï uzdïrïlgan… Bu atom sïnaularï, bu uran-plutonij kaberlekläre barïsï da keşe sälamätlege öçen iñ zur kurkïnïçka äjlänep bara. Kotïrïp koral citeşterüneñ, atom belän seltänüneñ näticäse ber genä - millionnarnïñ vakïtsïz gazaplï üleme… Bügen Rossijadä ülem inde cir östenä çïktï, ul üz julïnda oçragan härkemne atom çalgïsï belän kïra, balalarnï, xatïn-kïzlarnï, kartïn-jaşen - berkemne kïzganïp, sajlap tormïj… Gadi avïl tatarlarïnnan başlap, «MAJAK» berläşmäsendä eşläüçe iñ jugarï citäkçelärgä xätle raktan, nurlanïştan ülä..

Bügen inde berkemgä dä ser tügel - keşe organizmïna eläkkän radioaktiv kaldïklar anda rak avïruïn kiterep çïgaralar. Menä şuña kürä atom elektr stantsijaläre, atom poligonnarï, atom belän bäjle ob’ektlar tiräsendä jaşäüçelär, radiatsija täesirenä duçar buluçïlar rak belän başkalarga karaganda 6-7 tapkïr kübräk avïrïjlar. Radiatsija şunïñ belän dä bik kurkïnïç, ul küzgä kürenmi, anïñ ise, töse, täme juk, jagni, keşe anï kajda, niçek eläktergänen dä belmiçä kalïrga mömkin. Bez tübändä süz alïp baraçak avïl tatarlarï belän dä näk şulaj kilep çïkkan - alar ellar bue radiatsijale cirlärdä jaşägännären belmägännär, ä monï belgän atomçïlar, il citäkçeläre xalïknï ülem kurkïnïçï turïnda kisätergä kiräk tapmagan… Xäzer isä radiatsija turïnda belüçelär dä, belmäüçelär dä nurlanïştan, raktan ülep betep bara… Üz xalkïn şuşï gazaplï xälgä töşergän SSSR digän il dä juk, bu xällär öçen gaeplärgä, sorarga keşe dä juk… Ämma «MAJAK» facigase kiler buïnnar öçen gïjbrät bulïrga tieş, şunïñ öçen dä bez bu xakta keşelärgä söjlärgä buldïk…

GALIM FIKERE:

«Radiatsija, çïnnan da ülem kurkïnïçïna tiñ. Zur dozalarda ul tukïmalarnïñ citdi zararlanuïna kiterä, ä keçe doza isä keşedä rak häm genetik üzgäreşlär kiterep çïgarïrga mömkin. Bu üzgäreşlär nurlanïş algan keşeneñ balalarïnda, onïklarïnda, böten näselendä çagïlïrga mömkin. 100 grej nurlanïş algan keşe berniçä sägat’ eçendä ülä, ä 10nan 50 grejga kadär nurlanïş algan keşe ber-ike atnadan aşkazanï-eçäklärenä kan savïp ülä… Balalar radiatsijagä bigräk tä sizger. Señger tukïmalarï az gïna doza nurlanïş aludan da söjaklär üsüdän tuktarga mömkin. 10 grej doza nurlanïş alganda isä balanïñ skeletï gariplänergä mömkin. Balanïñ mie nurlanïşka eläksä, anïñ xätere jukka çïgarga, xolkï üzgärergä mömkin, ä sabïj balalar isä akïlga ciñeläergä häm tilerergä mömkinnär… Ägär nurlanïşka avïrlï xatïn eläksä, bigräk tä karïndagï bala sigez atnadan unbiş atnaga kadär bulsa, jagni, balanïñ baş mie formalaşkanda, ul çagïnda akïlga zägïjf’ bala tuarga mömkin.» (Kadïrov M. G., «Na putjax k duxovno-ekologiçeskoj tsivilizatsii», Qazan, 1996g., bit 96-97.)

Äjtkänebezçä, Rossija bügen törki-tatarlar jaşägän böten cirlärne dä atom poligonïna äjländerde, kazax häm Ïrïnbur dalalarïn atom bombalarï belän aktarïp taşladï, Idel-Ural arasïn atom, ximik, baktereologik koral saklau bazlarï belän tutïrdï… Bolar barïsï da cirle xalïk belän kileşenmiçä, alarga ülem kurkïnïç turïnda berni äjtmi eşlände häm eşlänep jata. Süzebez dälille bulsïn öçen, 1954 elda Ïrïnbur dalalarïnda däülät xalïkka karşï eşlägän ber cinajat’ turïnda jazïp ütäbez. Biredä, cirle xalïkka berni äjtmiçä häm alarnï berkaja küçermiçä, alar östendä atom bombasï şartlatïla. Küräsez, «MAJAK»ta eşlängän atom bombalarïn xärbilär erak alïp kitep tormïjlar - şul uk törki-tatar cirlärendä, Ïrïnbur häm kazax dalalarïnda sïnap karïjlar. Totskijdagï atom sïnavï da kotoçkïç bula, çönki biregä taşlangan atom bombasï üzeneñ köçke jagïnnan Xirosima häm Nagasakiga karaganda da ike tapkïr kuätleräk bulïp çïga. Bu xakta «Kommersant Deli» gazetasïnïñ 1998 elgï 25 aprel’ (№ 75) sanï menä närsä jaza:

«Utrom 14 sentjabrja 1954 goda nad Totskim poligonom, naxodjaşimsja v Orenburgskoj oblasti, bïla sbroşena s samoleta s vïsotï 8 km atomnaja bomba. Na vïsote 350 m ot zemli ona vzorvalas’. Ejo moşnost’ bïla 400 kilotonn trotilovogo ekvivalenta, çto poçti v dva raza bol’şe, çem u bomb, sbroşennïx na Xirosimu i Nagasaki. Proşlo poçti polstoletija, no nesmotrja na otnositel’no çistuju sejças okruzhajuşuju sredu v zone Totskogo jadernogo vzrïva, tol’ko za promezhutok vremeni ot 1985g. po 1993g. bïl otmeçen sil’nïj rost onkologiçeskix i proçix zabolevanij naselenija. Po dannïm spetsialistov Ural’skogo otdelenija RAN, u naselenija, zhivuşego vblizi poligona, zlokaçestvennïe novoobrazovanija organov dïxanija stali vstreçat’sja çaşe, çem do vzrïva bombï na 258%, şitovidnoj zhelezï na 260%, raka kozhi na 131%, a zabolevanij limfo i krovetvornïx sistem na 670%. Obşie onkozabolevanija detej vozrosli v 2 raza, smertnost’ naselenija s 1964 goda po 1991 god uveliçilas’ v 2,3 raza. U zhitelej obnaruzhen povïşennïj uroven’ xromosomnïx naruşenij, praktiçeski takoj zhe, kak v Brjanskoj oblasti na territorii Çernobïl’skogo sleda».

Äje, biredä barïsï da Döres, ämma äjtep betermägän ber närsä bar - öslärenä atom bombasï ïrgïtïlgan, häm näticädä, inde raktan ülep betep baruçïlar, alar - TATARLAR… Tatar cirlärendä - «MAJAK»ta eşlängän atom bombasï tatar cirlärendä tatarlar östendä sïnala… Xalïk, ülär öçen häm täcribä öçen, radiatsijale zonada kaldïrïla… Näk Çiläbe ölkäsendäge tatar avïllarï kebek… Rossija tatarlarnï atom kazanïna salïp kajnata…