«REJTER» agentlïgï uraldagï radiatsijale tatar avïllarïnnan jazma birä:

«…Tatar arabolagï avïlïnda jaşäüçe 640 keşeneñ 500e rak belän avïrïj. Döres, kajçandïr 4 meñ keşe jaşägän bu avïlnï kartadan 43 el elek ük sïzïp taşlagan bulgannar. Ämma biredä keşelär kön kürüen dävam itä. Sälamätlek saklau ministrlïgï arxivlarïna alar «xronik nurlanïş täesirendä kontserogen häm genetik üzgäreşlärne öjränü mömkinlegen açuçï törkem» bularak terkälep kalgannar. Jagni, täcribä astïndagï küselär kebek. Bu maksattan ülgän keşelärne dä tïnïçlïkta kaldïrmagannar. «Tirä-jun’dä Möselmannar jaşi. Korän mäetlärne tiz arada häm jarmïjça kümärgä kuşa. Tik keşe ülü xäbären işetügä ük, nindider keşelär kilep, alarnï alïp kitkännär häm berniçä könnän genä kajtargannar», - dip jazgan ide Grinpis xäräkäte çïganagï. Mäetlärneñ organizmlarïn tikşergännär. Şulaj uk cirle xatïn-kïzlar da balanï «trillerdagï kebek» taba torgan bulgan. Alarnï maxsus bala tabu jortlarï gïna kabul itkän. Bäbi tuuga, anï änisen ä kürsätmiçä, kürşe bülmägä ozata torgan bulgannar. Jagni. garip balanï kürmäsennär öçen. Äti-änilär: «Kümär öçen bulsa da biregez», - dip jalvargannar. Tik alar kulïna garip balalarïn tottïrmagannar. Tik ber akuşerka berniçä mutant embrionnï häm garip bäbi mäeten spirtka salïp saklap kala algan. Anï ul Gorbaçev zamanïnda çit il keşelärenä kürsätkän. Älbättä, ul arada anïñ eksponatlarïn konfiskatsijalägännär. Tik fotolarï inde dön’jaga çïgïp ölgergän.

Tik zavodta Çernobïl’dän dä kurkïnïç şartlau jasïj alïrlïk matdälär kala birä äle. Biredä radiatsija bügen dä Çernobïl’nekennän 10 tapkïr kübräk, dip raslïj «Rejter».

Şul uk vakïtta Rossija ciñel genä çit illärneñ atomtöş kaldïklarïn saklauga salïrga cïena. Xäbärçegä «MAJAK» väkile Evgenij Rïzhkov: «Xätta teoritik jaktan karaganda da bernindi dä kurkïnïç juk», - dip äjtkän. Tik ul kombinattagï kaldïklarnï jaraksïzlandïrïrga akça juklïgïn tanïgan. «Aç kalgan atom-töş lobbisï isä üz ilenä kaldïklar kertergä röxsät itkän. Ul kabattan da «MAJAK»ta eşkärteläçäk», - dip jaza «Rejter». 27 mart, 2003 el.».

REŞENIE
ispolnitel’nogo komiteta Çeljabinskogo oblastnogo Soveta deputatov trudjaşixsja.№546ss ot 29 sentjabrja 1959 g. “O provedenii dopolnitel’nïx meroprijatij v zone radioaktivnogo zagrjaznenija” 

V svjazi s promïşlennïm radioaktivnïm zagrjazneniem znaçitel’noj çasti territorii Bagarjakskogo, Kaslinskogo i Kunaşakskogo rajonov i reki Teça, protekajuşej po territorii Kunaşakskogo i Brodokalmakskogo rajonov, v dopolnenie k ranee prinjatïm meram s tsel’ju sozdanija v etix rajonax uslovij, obespeçivajuşix bezopasnost’ prozhivanija ljudej i pravil’noe vedenie xozjajstva, ispolnitel’nïj komitet oblastnogo Soveta deputatov trudjaşixsja REŞAET:

1. Zhitelej naselennogo punkta Bagarjak v koliçestve 2894 çelovek pereselit’ v rajon stantsii Taxtalïm Kunaşakskogo rajona, dlja çego predprijatiju p/ja 21 postroit’ neobxodimñ koliçestvo zhilïx domov s nadvornïmi postrojkami, kul’turno-bïtovïx i administrativno-xozjajstvennïx uçrezhdenij, analogiçno imejuşimsja v naselennom pukte Bagarjak. Proizvodstvennïe predprijatija imejuşiesja v naselennom punkte Bagarjak postroit’ v mestax po soglasovaniju s oblispolkomom.

2. Zhitelej naselennogo punkta Tatarskaja Karabolka Kunaşakskogo rajona v koliçestve 2700 çelovek pereselit’ na territoriju 8 otdelenija Taxtalïmskogo sovxoza v d. Aşirova Alivkulovskogo sel’soveta Kunaşakskogo rajona, dlja çego predprijatiju p/ja 21 postroit’ zhilïe doma s nadvornïmi postrojkami, kul’turno-bïtovïe i administrativno-xozjajstvennïe uçrezhdenija, analogiçno imejuşimsja v naselennom punkte Tatarskaja Karabolka.
3. Pereselenie zhitelej iz naselennïx punktov Bagarjak i Tatarskaja Karabolka so stroitel’stvom zhilïx domov na stantsiju Taxtalïm i v d. Aşirova zakonçit’ v 1960 godu. Stroitel’stvo administrativno-xozjajstvennïx, kul’turno-bïtovïx uçrezhdenij i proizvodstvennïx predprijatij zakonçit’ v 1961 godu.

Predsedatel’ Çeljabinskogo oblispolkoma: (G. Bezdomov),
Sekretar’ oblispolkoma: (P. Karpenko)

DLJA SLUZHEBNOGO POL’ZOVANIJA

Zamestitelju predsedatelja Çeljabinskogo oblispolkoma
tov. MAMONTOVU E.V.

SPRAVKA

Po dannïm filiala NIIRG ot 25/U1-59 g. v rajone naselennïx punktov Bagarjak i Tatarskaja Karabolka nabljudaetsja vïsokaja plotnost’ zagrjaznenija territorii sel, zalivnoj pojmï i samoj reki «K» (Karabolak - F. B.), a takzhe zabolevaemost’ sredi zhitelej etix naselennïx puktov.

Komissija filiala NIIRG sçitaet, çto dal’nejşee prozhivanie naselenija v selax Bagarjak i Tatarskaja Karabolka opasno i rekomenduet nemedlennoe ix otselenie.

Stoimost’ otselenija sela Bagarjak sostavit 753x0, 13 - 97, 9 mln. rublej.

Selo Tatarskaja Karabolka imeet vsego 604 xozjajstva s naseleniem 2638 çelovek. Stoimost’ otselenija sela Tatarstkaja Karabolka sostavit 604x0, 13 - 78 mln. rublej.

Po postanovleniju Soveta Ministrov SSSR ot 12/X1 - 57 g. № 1282 - 387 p. «5» Ministerstvo zdravooxranenija SSSR, Ministerstvo srednego maşinostroenija i akademii Nauk SSSR, objazanï v teçenii goda izuçit’ vozmozhnost’ prozhivanija naselenija v zone zagrjaznenija.

Nikakix rekomendatsij ot etix trex vedomstv net, zhiteli naskelennïx punktov raspolozhennïx po reke «K» (Karabolka - F.B.) i «T» (Teça - F.B.) prodolzhajut prozhivat’, zabolevaemost’ imeet mesto, postupajut mnogoçislennïe zhalobï s pros’boj na otselenie, v tom çisle ot zhitelej sela Nizhnee-Petropavlovskoe.

Obispolkom raspolagaet tol’ko zakljuçenijami i rekomendatsijami filiala NIIRG, kotorñ svodjatsja k nemedlennomu otseleniju naselennïx punktov Bagarjak, Tatarskaja Karabolka i Nizh. Petropavlovskoe.

Glavnïj inzhener otdela Çeljabinsogo oblispolkoma: E. RASK

6 fevralja 1960 g.

MARIJA MAKSIMOVNA KULIKOVA, elekkege urmançï:

«…1958 elnïñ maenda, cir cïlïnu belän ük, min citäkçem Taran kuşuï buença, Rus Karabolagï territorijasen ä utïrtïrga agaç üsenteläre kiterä başladïm. Böten eşlär dä citäkçelärneñ teldän birgän boerïklarï buença eşlände, bernindi prikaz häm kägaz’lär tutïrïlmadï. Tatar Karabolagï avïlï şoferlarï da üsentelärne alïrga bernindi jullamasïz kilälär ide. Berençe agaçlarnï bez jul bujlap utïrttïk, mögaen, inde küçerelgän Rus Karabolagï avïlï urïnïndagï şomlï buşlïknï kaplau öçen şulaj eşlängänder. Anda soldat saklap torgan ber genä bina kalgan ide. Miña anïñ elekkege kibet ikänlegen äjttelär, radiatsijadän pïçrangan tovarlarnï kaja kujarga belmilär ikän. Agaç utïrtu öçen här kön Karabolak urta mäktäbennän 3-10 klass balalarïn kuïp kiterälär ide. Sugïştan soñgï bu gadi häm tïñlauçan avïl balalarïnïñ ös-başlarïna karau kïzganïç ide. Keçkenä balalar jalanajaklap üsentelär taşïdïlar, ä olïraklar maxsus köräklär belän, jalankullap alarnï tranşejalarga utïrtalar ide. Ul tranşejalarnï Tatar Karabolagï avïlï traktorçïsï äzerli ide. Balalar şunda uk aşïjlar ide, sunï isä Karabolak elgasïnnan eçtelär. Min xäzer genä beldem häm tetränep kittem – bez balalar belän aktarïngan ul cirlärdä radiatsija 1000 Ki/kv. m, radiatsija fonï - 1000 mikrorentgen/sägat’ bulgan ikän bit!..»

ISMÄGÏJLOVA (GATAULLINA) GÖLŞARA (GÖLÇÄHRÄ) NASÏJBULLA KÏZÏ söjlägännärdän (1946 elgï):

«Ul vakïtta min 5nçe klassta ukïj idem. 1957 elnïñ közendä, sentjabr’ aennan başlap, min başka ukçïlar belän bergä jaşelçä cïjdïm. Ämma 1957 elnïñ 29 sentjabrenn än soñ böten cïjgan jaşelçäbezne - bäräñge, käbestä, çögenderne çokïrga kümärgä mäcbür ittelär, ul çokïrtarnşejalar şunda uk, radiatsijadän pïçrangan kïrda kazïlgan ide. Şulaj itep, 1957 elnïñ 29 sentjabrennän alïp, 1957 elnïñ nojabrenä xätle, jagni, berençe karga kadär, min radiatsijadän pïçrangan territorijadä avïl xucalïgï produktsijalären juk itüdä (likvidatsijadä) katnaştïm. Bez perçatkalarsïz eşlädek, kullarïbïz kanap, sïdïrïlïp betkän ide, borïnnarïbïzdan kan aga başladï, tuktausïz jötkerä idek. Bik nïk tuzan ide, bez jaulïklarïbïz belän avïzlarïbïznï kaplarga tïrïştïk. Bez üzebezneñ ukïtuçïlarïbïz citäkçelegendä, klasslap eşlädek. Kïrga bezne militsionerlar kertep cibärä ide. Bu xakta 2002 elnïñ 27 oktjabrendä bulgan sudta militsioner-likvidator Xalikov Şakircan kürsätmä birde. Bezneñ belän bergä eşlägän barlïk ukïtuçïlar da, häm küp kenä klasstaşlarïbïz rak avïruïnnan üldelär. Alar: Däülätşina Mär’jam, Nigmatullin Nurulla, Gajsin Ägzam, Möxämmätşin Xälil, Nigmätullin Xälil häm başka bik küplär… Alar bezneñ belän juk inde…

1958 elnïñ jazïnnan 1963 elga kadär, jazgï-cäjge ajlarda, min radiatsijadän zarar kürgän urïnnarda agaç üsenteläre utïrtuda häm alarnï eşkärtüdä katnaştïm. 1958 elnïñ jazïnda bez juk itelgän Rus Karabolagï avïlï janïnda, ike jak jul bujlap, agaç utïrttïk, aktarïlïp taşlangan avïl urïnï kürenmäsen öçen şulaj eşlätkännärder, mögaen… 1958 elnïñ ijul’ aenda min bik katï avïrïj başladïm - avïz-borïnïmnan şaulap kan kitte, eçem tuktausïz kitte, temperaturam ajga jakïn 40 gradus buldï, bik nïk başïm avïrttï, tänem berni sizmäde. Avïlda vraçlar juk ide, min közgä xätle şulaj jaşäü belän ülem arasïnda bärgäländem. Ul elnï äni kara jangan, mazutka-korïmga çornalgan üle bala taptï, äni dä radiatsijale kïrda eşlägän ide…

Xäzer mindä 4nçe däräcä jaman şeş avïruï. Ber böerem 40 protsentka gïna eşli, tuktausïz baş avïrtuï, buïn sïzlaularï gazaplïj, jörägem çirle. Bolar barïsï da radiatsija täesire bit. Äti raktan ülde, äni jaman şeştän gazaplana, isän kalgan böten tugannarïmda bavïrböer avïrularï… Radiatsija täesire balalarïma, xätta onïklarïma da küçte, alarda genetik jaktan üzgäreşlär sizelä… Rossija xökümäte, bezne, tatarlarnï, menä şulaj tereläj çerep ülärgä xökem itte. Bu xakta böten dön’ja belergä tieş - bezne tatar bulganïbïz öçen radiatsijale cirlärdä ülärgä kaldïrdïlar, bezneñ östä atom täcribäse uzdïrdïlar…»»

GÖlÇÄHRÄ ISMÄGÏJLOVA söjli:

Minem klasstaşlarïm -
Öske rättä suldan berençe bala - SALIXOVA MÄJSÄRÄ, jabïk kïna kïz ide, monnan 15 el elek bik cäelep, şikär çirennän, jöräk avïrularïnnan bik gazaplanïp, integep ülde, 2 balasï kaldï.
FÄXRTDINOVA NURSAJLÄ - isän, ämma bik nïk avïrïj, kan basïmï bik jugarï, çäçläre koeldï.
SACIDÄ - 2 el elek üpkä ragïnnan ülde.
ABDRAXMANOVA FÄRZÄNÄ - isän, ämma böten cire avïrïj, bala taba almïj, çäçläre koeldï.
MÄRZIJA - ülde, aşkazanï ragïnnan.
GÖLÇÄHRÄ - monïsï min üzem, xäzergä isän, jaman şeş belän köräşäm, üzem medsestra bulgaç, närsä bulïp betäsen beläm.
SAJFULLINA SANIJA - isän, balasï juk, bik jugarï kan basïmï, nïk çirli.
GAJSIN ÄGZAM - ülde, rak.
DÄÜLÄTŞINA MÄR’JAM - ülde, üpkä ragïnnan.
KARIMSKIJZHAN- ülde, üpkä ragïnnan.
NIGMÄTULLIN NURGALI - ülde, rak.
NIGMÄTULLIN XÄLIL - ülde, jöräk.
MÖXÄMMÄTŞIN XÄLIL - ülde, böer ragïnnan.
ABDRAXMANOVA TAJRÄ - ülde, bäbi taba almadï.
GölFIRÄ - ülde.
NIGMÄTULLINA GÖLFIRÄ - ülde, operatsija östälendä, böerläre eşlämi başlïj, şikär çire, buïnnar totmïj.
NACIJA- isän, nïk avïrïj.
KINCÄBAEVA GÖlFIRÄ - ülde, rak.
FÄJZULLINA DILÄ - isän, nïk avïrïj.
ZARIPOVA ASIJA - ülde, raktan.
XÄBIBULLINA GÖLSÄJRÄ - isän, bik nïk başï avïrta.
BARIS - ülde, raktan.
SAFIN RIFKAT’ - jazmïşïn belmim.
RIFKAT’ - ülde, jöräk.
JOSÏPOV VÄLI - isän, kan basïmï bik tübän, nïk avïrïj.
RIFKAT’ - jazmïşïn belmim.
KINCÄBAEV MINNEGALI - isän, eş avïrïj.
GABBASOVA MÄR’JAM - ülde, 7 klassta böten çäçe koeldï.
FÄRÄÜZÄ - üze isän, ire raktan ülde.
CAMALETDINOVA GÖLFIRÄ - isän, eş avïrïj.
CAMALIEVA GÖLSÄJRÄ - isän, köçle anemija, azkanlïk.
MÖXÄMMÄTŞIN RIFKAT’ - ülde, jaş’tän ük, raktan.
KINCÄBAEV SÄGÏJT’ - ülde, raktan, böten avïrularï bar ide, kibep ülde.
CÄLÄLÄTDINOV - ülgän, dip işettem.
ŞIRVAN - ülde.
NÄCMETDINOV RAVIL - isän, 2 gruppa invalid, rak, bik nïk avïrïj.
Ukïtuçï abïj da küptän ülde. Ukïtuçïlar barïsï da ülep bette…

RIZVAN VÄLIULLA ULÏ XÄBIBULLIN söjlägännärdän:

«1957 elnïñ 29 sentjabrendä bez, Karabolak urta mäktäbe ukuçïlarï, Rus Karabolagï avïlï janïndagï Zhdanov isemendäge kolxoz kïrlarïnda bäräñge ala idek. Sägat’ 4 lär tiräsendä barïbïz da könbatïş jaktan köçle şartlau tavïşï işettek häm kinättän cil isä başlaganïn tojdïk. Kiçke jakta kïr östenä säer toman töşte. Bez, älbättä, bernärsä dä belmädek häm eşebezne dävam ittek. Aldagï könnärdä dä eş dävam itte. Berniçä könnän bezgä cïjgan bäräñgelärebezne juk itärgä kuştïlar. Monïñ öçen traktorçïlar çokïr kazïdïlar, ä bez jalankul kileş ul agulangan bäräñgelärne çiläklärgä tutïrïp, çokïrga iltep taşlïj idek. Nindider saklïk çaralarï kürü turïnda bezgä berkem berni äjtmäde, çönki citäkçelär üzläre dä axïrga xätle ni bulganïn añlap betermädelär.

Kïşka taba minem bik nïk başïm avïrta başladï. Min avïrtuga tüzä almïjça idändä tägärägänemne xäterlim, çigälärem kïrşau belän tarttïrgan kebek ide, borïnïmnan kan kitte, min bötenläj kürmäs xälgä kildem. Minem äniemne, Zöhrä Galimärdän kïzï Xäbibullinanï, ak kan avïruïnnan Çiläbegä alïp kittelär. Texnikumda ukïganda, mindä naçar kan taptïlar. Minem ölkän abïem 46 jaşendä ülde, señelem, şuşï radiatsija avarijase arkasïnda, bala taba almas buldï, monï bik avïr kiçerde, häm ul da 46 jaşendä ülep kitte. Minem küp klasstaşlarïm inde ülde. Minem onïgïm häm enemneñ onïgï «oligofrenija » diagnozlï. Menä niçä ellar inde Çiläbe ölkäse xakimijate mine sudlar buença tilmertep jörtä, minem sud aşa algan likvidatorlïk statusïmnï juk itärgä teli.»».

ABDULLINA ZEMFIRA, 1940 elgï:

«Min şartlau vakïtïnda kolxozda eşli idem. Radiatsijale kïrdan bäräñge, jaşelçä cïjdïm, şarlau vakïtïnda kïrda kalgan radiatsijale salamnïñ öske katïn cirgä töşerep, jandïruda katnaştïm, kölen cirgä kümdem. 1958 elnïñ cäendä Rus Karabolagï avïlïnda radiatsijale kirpeçlärne çistartïp, çüp-çarïn çokïrga kümüdä katnaştïm, jaxşïraklarïn maşinaga töjap, üzebezneñ avïlga kajtardïk, östän şulaj kuştïlar. Min şul ellarda uk bik köçle nurlanïş algan bulganmïn. Xäzer mindä jaman şeş, böten xatïn-kïz organnarïm operatsija belän alïp taşlangan, üzemdä köçle kan basïmï, kolaklarïm naçar işetä. Min bu avïrularïmnïñ radiatsija belän bäjle buluï turïnda maxsus beleşmä dä ala aldïm. Ämma şuña karamastan, sud julï belän minem likvidatorlïk statusïn juk ittelär. Xökümät häm atomçïlar mine ülem çigenä kiterep citkerdelär, ämma haman gaeplären tanïrga telämilär».»

GALIULLINA GÖLSÄJRÄ::

«Şartlau vakïtïnda miña 23 jaş’ ide, min ikençe balama avïrlï idem. Ämma şuña karamastan, mine dä radiatsijale kïrga kuïp çïgardïlar, borïnga citkän korsagïm belän şul agu arasïnda kazïnïrga mäcbür ittelär. Min bu xällärdän mogciza belän genä isän kaldïm, xäzer üzem dä, balalarïm da çirle. Bu xakta maxsus beleşmälärem dä bar. Şuña karamastan, monnan 5 el elek, sudlaşïp, Çiläbe xakimijate minem likvidatorlïk statusïmnï tartïp aldï. 5 el bue min likvidatorlïk akçasïn almasam da, komp’juterda algan bulïp torganmïn häm miña zur naloglar kiterep saldïlar häm pensijamnän totïp kaldïlar. Min tormïşïmnï oçïn-oçka çak jalgap baram, xökümät mine çirle jasadï, taladï, mïskïl itte… Bu tatar xatïnï berni añlamïj, berni eşli almas, digännärder inde… Başta bezne radiatsijale avïlda kaldïrïp çerettelär, xäzer soñgï saulïgïbïznï häm sumnarïbïznï da tartïp alalar. Tatar bulganïbïz öçen bezne şulaj mïskïl itälär axïrï…»

«Nigezdä ruslar gïna jaşägän Rus Karabolagï avïlïn berniçä kön eçendä juk itälär, keşelären kurkïnïç urïnnan başka cirgä küçerälär. Ä anïñ adaşïna, jagni, tatarlar jaşägän avïlga, bötenläj kagïlmïjlar da, anï radioaktivlï cirdä iza çigärgä kaldïralar.

Cirle xakimijatneñ häm sovet jaşeren organnarïnïñ ni öçen şulaj sajlap kïna eş itülärenä cavapnï Tatar Karabolagïnda äle haman tapmïjlar. Döreseräge, alar bu xakta soramïjlar da, çönki «MAJAK» facigasen kiçergän küp kenä kartlar rusça naçar söjläşälär häm rusçanï avïrlïk belän genä añlïjlar. Xakimijat şuşï milli çarasïzlïktan fajdalangan da inde häm avïlnï vivarijga, jagni, radiatsijaneñ keşe organizmïna ozak vakït häm komplekslï täesir itüen öjränü ob’ektïna äjländergännär… Daimi räveştä nurlanïş alïp torgan xalïknï öjränü näk menä illençe ellarda, Uralda başlana. Bu täcribäne «MAJAK»nïñ radioaktiv bolïtï astïna eläkkän häm Teça elgasïnnan radioaktiv kaldïklï sunï eçkän keşelär östendä uzdïralar. Galimnärne kurkïnïçsïz urïnga küçerelgän keşelärgä karaganda, radiatsijadän zararlangan urïnda jaşäp kaluçïlar kübräk kïzïksïndïra. Şuña kürä küzgä kürenmi torgan ak ülemnän ülärgä tatar avïlï Karabolaknï kaldïralar, Teça elgasï buena urnaşkan, xalkï, nigezdä, tatarlardan torgan zur Möslim avïlïn başka urïnga küçermilär. Bu xälne belep eşlägän genotsid, jagni, maxsus üterep beterü dip äjtmiçä mömkin tügel.

Bu fänni eşlär belän tulï ber Mäskäü institutï şögïl’länä. Här cäjne dijarlek Çiläbe ölkäsenä başkala dotsentlarï häm kandidatlarï kilä, alar terelär häm mäetlär östendä täcribä uzdïralar. Alar jaña kümelgän kaberlärne açïp, mäetlärneñ söjaklärendä küpme tsezij häm strontsij tuplanganïn ülçilär. Maxsus apparatlar jardämendä, alar isännärneñ tännärendä küpme radioaktiv pïçrak cïelganïn häm eçke nurlanïşnïñ nindi tizlekt ä barganïn tikşerälär.»

 («MK» ,2002,№ 24).

Xörmätle PETR IVANOVIÇ !!!

Zur kanägat’länü belän şunï beldek, Sez GARTMANnï ölkäneñ sotsial’ xezmät citäkçelege vazïjfasïnnan azat itärgä cïenasïz ikän. Bu isä Tatar Karabolagï avïlï likvidatorlarï östenä kilgän bäxetsezlekl ärneñ säbäpçese Sez bulmagan axïrï, dip ujlarga nigez birä. Çönki inde tieşle tanïklïklarï bulgan jözlägän likvidatornï juk itü kampanijasen Sezneñ isem belän bäjli idelär…
Soñgï ellarda likvidatorlarga karşï alïp barïlgan räximsez kampanija Çiläbe ölkäse tarixïnda kara tap bulïp kalïr. Tarix tikşerer häm üz noktasïn kujar - keşelärneñ gazaplarïna nindi türälär säbäpçe bulgan. Xezmät keşeseneñ kulïnnan aşïj torgan türälär xalïkka karşï eş jörtergä tieş tügel. Sezneñ, nihajat’, monï añlavïgïz jaxşï bulgan.

Xalïk bit ul çagïnda bu eşlärneñ kurkïnïç ikänen belmäde häm radioaktiv pïçrak astïnda kaldï, üz gäüdäse belän başkalarnï, şul isäptän, bu cansïz türälärne dä kaplap, likvidatorlïk eşlärendä katnaştï. Ämma tormïş azagïnda xalïkka tagï da zur kimsetülärne kürergä jazgan ikän - alarnïñ likvidatorlïk tanïklïklarïn da tartïp ala başladïlar. Şuşï köngä xätle jaşi algan fäkïjr’ häm avïru keşelär tuktausïz sud eşlärendä katnaşïrga tieşlär. Şahitlar süze buença karar çïgargan sud’jaga ïşanmauçïlïk belderdelär. Bolaj eşläüçelärneñ isäpläre bik gadi, çönki avïru häm jarlï keşe, nigezdä, kart-korï, bu sud eşlären erïp çïga almïj - ja ul ülä, ja barïsïna da kul selti. Häm şulaj bulïp çïktï da. Xätta pensija aldïndagï elekkege likvidatorlar da, Çiläbe ölkäsendä xaklïk buluïna ïşanmïjça, kullarïn töşerdelär.

Gartmannïñ namusïnda distälägän avïrularnïñ jazmïşï, alarnï bit ellar bue sud jullarïnda jörergä mäcbür ittelär. Anïñ gaebe belän, küplär bu tormïştan vakïtsïz kitep bardïlar, küplär katï avïrïj. Sudlarda şundïj xällärne dä kürergä turï kilde - Gartmannan kilgän jap’jaş’ malaj, inde niçänçe tapkïr, rak avïrulï keşeneñ likvidatorlïk statusïn jukka çïgarïrga tïrïşa. Monïñ östenä, Gartman kürşe ölkälärneñ sudlarïna da biredä jaşäüçe likvidatorllarnïñ tanïklïklarïn jukka çïguru öçen üz keşelären cibärä başladï. Bezgä bilgele bulgança, sudlarga nïk basïm häm eştän alu belän janaular bara. Ämma barlïk sud’jalar da bu basïmga bujsïnmadïlar, kajberläre, törle jullar belän bulsa da, likvidatorlarnïñ zakonlï xokuklarïn jaklïj aldïlar. Tik andïj oçraklar sanaulï gïna.

Bezneñ Şärïkta ber mäkal bar - «Keşegä kom belän bärsäñ, taş belän cavap alïrsïñ», dilär. Bu avïru keşelärne genotsidka tiñ bulgan kimsetüe Gartman xanïmnïñ üzenä kire äjlänep kajtmasmï ikän? Anïñ üzeneñ häm jakïnnarïnïñ da sälamätlege şuşï xälgä kalmasmï? Bit Allah barïsïn da kürä häm barïsï öçen dä tieşençä biräçäk!!!

Soñgï vakïtta Çiläbe ölkäseneñ Kïştïm, Käsle häm Konşak rajonnarïndagï sotsial’ täeminat büleklären SUMINNÏÑ SOTSIAL’ MÏSKÏLLAU organnarï, dip atïj başladïlar. Bez, Petr Ivanoviç, şuña ömetlänäbez, ul urïnga jaña keşe kilü belän, bu strukturaga jaxşï iseme dä kire kajtïr. Çönki keşe turïnda kajgïrtu - anïñ töp eşe bulïrga tieş bit.

Xörmät belän – Tatar Karabolagï avïlï xalkï».

ABDRÄXIMOVA MANSUFA, ukïtuçï:

«Minem böten tugannarïm raktan avïrïj jaki inde ülep bette… Kübebez diagnozïbïznï da belmi ülä… Bez biredä berkemgä dä kiräk tügel… Apam Salixova Sacidä raktan ülde, anïñ ire Sabircan raktan ülde, ikença apam Safina Mäücidä ajaksïz utïra, anïñ ire Xäkimcan küzsez, ajaksïz kaldï, plemjannigïm Ismägïjlev Mars 31 jaşendä ülep kitte, bertugan abïem Gïjmatov Mökaram tora almïjça jatïp ülde… Bez monda barïbïz da ülep betäbez inde…»

JOSÏPOV ÄSGAT’, pensioner:

«Min sezneñ karşïda çuen ajak belän utïram, ber ajaknï kistelär, inde ikençesen kisärgä cïenalar… Ul ellarda min radiatsijale zonada lesnik bulïp eşlädem… Böten lesniklar ajaklarï çerep ülde… Miña soñgï köngä xätle diagnoznï Döres kujmadïlar, diagnoz bilgele bulgaç, inde soñ, berni eşli almïjbïz, didelär, operatsijadän baş tarttïlar… Böten närsämne satïp, balalar jardämendä, 25 million (meñ) sum akça tüläp, operatsija jasattïm, ajaknï kisterdem… Xatïn 30 el inde ajaksïz jata… Bez şuşïndïj avïr xäldä bulsak ta, radiatsijadän zïjan kürgän isäplänmibez, l’gotalar juk, darular buşka tügel…»

JOSÏPOV SÖNGATULLA, pensioner:

«Min 80nçe ellardan birle ülgän keşelärneñ isemlegen alïp baram, meñ jarïm buldï inde… Bezneñ avïl küçerelergä tieş bulgan, çit il beleşmälärendä ul «küçerelgän» dip jazïlgan… Bu mäs’älä buença min inde kajda gïna barmadïm - 15 keşelek delegatsija Çiläbegä dä barïp karadïk, bezne böten cirdän kualar, tïñlïjsïlarï da kilmi… Başkort korïltaenda da bu xakta söjlädem, çakïrdïm - kilmädelär… Bezneñ xäzer böten ömetetebez Tatarstanda, Şäjmiev bezgä bulïşmasmï ikän?»

«Tatar Karabolagï problemalarïnïñ bügenge torïşï» dip atalgan jazmanï täkdim itäbez:

.«Bezneñ bügenge problemalarïbïznïñ töbendä ike säbäp jata: Minsredmaşnïñ ekonomik xäle häm «MAJAK» berläşmäse avarijase tiräsendäge serlelek. Avarija näticälären beterüne finanslau Minsredmaş östenä jöklätelgän ide, ämma bu struktura, akçanï ekonomijaläü maksatïnnan, cirle häm üzäk xakimijatlärneñ böten kararlarïn ütäüne suza kilde, ä kajberlären bötenläj ütämäde dä. Bu xäl Tatar Karabolagï avïlïn küçermäügä kiterde. Serlelek moxite isä şundïj xälgä kiterde, xalïk radiatsijale cirdä jaşäüneñ kurkïnïç ikänen bötenläj añlamadï. 1957 eldan alïp xalïk radionuklidlar 1000 Ki/kv km artïk bulgan urïnda jaşi başladï. Näticädä, avïl jortlarïnda radiatsija bügenge köndä 3 märtäbä arttï, strontsij-90 buença ul xäzer 3,5 Ki/kv km täşkil itä. Xalïktan jaşerü, ser jasau şuña kiterde, küplär üzläreneñ çïn diagnozlarïn belmädelär, näticädä, avarijadän soñ xalïknïñ nilär belän avïrularï belenmiçä, öjränelmiçä kaldï. Kolxoznïñ 3995 gektar cirläre jaraksïzga çïgarïldï. Avïl territorijaseneñ radiatsijadän pïçranu problemasïn irtäme-soñmï barïber xäl itärgä turï kiläçäk, çönki strontsij-90 belän agulanu här elnï 2 protsentka arta bara. Zamanïnda jaraksïzga çïgarïlgan radiatsijale cirlär ölkä citäkçeläre tarafïnnan jañadan kötülek häm peçänleklär itep xalïkka kajtarïlïp birelgäç, radiatsija belän agulanu tizlege tagï da arta.

Avïlnï beterü öçen berençe adïm 1959 elda anï Kojaş sovxozïna bülekçä itep tapşïruda buldï. Şulaj itep xakimijat, bu sovxozlarnï oeştïrgannan soñ, ikençe eş itep, Karabolak kebek avïllarnï başka urïnga küçerergä ujlagan ide. Ämma soñïnnan bu plannar onïtïldï. Avïllarnï beterü buença ikençe adïm tuksanïnçï ellarda jasaldï. Bu, nigezdä, Kreml’dä xakimijatkä säüdä-kapital tarafdarlarï kilü belän bäjle ide, alar öçen avïl xucalïgï produktsijalären çit ildän kertü fajdalïrak buldï. Ägär ölkä türäläre avïlnï radiatsijale cirlärne çistartu planïna kertä algan bulsalar, äle avïl xucalïgïn saklap kalïp bulgan bulïr ide. Ülep bargan Tatar Karabolagï - ölkä citäkçeläreneñ reabilitatsija öçen birelgän bjudzhet akçalarïn urïnsïzga kullanu näticäse dä ul…

Karabolak avïlïnïñ iñ avïrtkan cire - bala vakïtta likvidatsija eşlärendä katnaşuçïlarnïñ problemasï haman xäl itelmäve. Bezneñ böten tïrïşlïklarïbïzga karamastan, Sumin «likvidatorlarnï juk itüçe» strukturalarïn tuktata almadï. Çiläbe ölkäsendä räsmi räveştä tanïlgan berençe keçe jaş’täge likvidator päjda buldï.

Kullanïlgan cirlärneñ, avïlnïñ, Karabolak tugajlarïnïñ radiatsijadän pïçranu problemasï da äle haman xäl itelmägän. Bu problemanï avïlnï bötenläe belän jaki tulïsïnça küçerep, elgaga julnï jabïp, çista su saklagïçlar buldïrïp xäl itärgä mömkin.
Karabolaklïlar öçen iñ citdi problema - alarnïñ radiatsijadän zarar kürde digän statuslarï bulmau. Näticädä, xätta rak avïrulï keşe dä nindider taşlamalarga dägva kïla almïj. Aldagï ellarda bu mäs’älä buença normal’ zakon proektï eşläü kötelmi. Xäzer zakonga östämälär kertü buença gubernator karşïnda eşçe törkem oeştïrïldï, ämma bu eş axïrïna kadär citkerelerme jukmï - xäzergä añlap bulmïj. Tuplangan radiatsija dozasï buença zakonga östämälär kertü karabolaklar öçen ällä ni fajda birmäjaçäk, çönki ölkäneñ sanepednadzorï Karabolak xalkïnda tuplangan radiatsija dozasïn 90nçï ellarga karaganda 2 tapkïr kimetep kürsätergä tïrïşa.

Karabolak şundïj urïnga urnaşkan, anda tufrakta uran tonnaga 5-10 gramm turï kilä, bu isä 1nçe gruppalï iñ jugarï kürsätkeç, digän süz. Bezneñ territorijadä jugarï radon potentsialï da şunïñ belän bäjlängän. RGPdan kürengänçä, Tatar Karabolagï öçen ellïk doza 6 mZv ikän. Ämma 7.3 NRB-99 punktïnnan kürengänçä, «…Tabigïj çïganaklardan nurlanïş aluçï cirle xalïk öçen tieşle doza bilgelänmi». Ämma fizika häm meditsina küzlegennän karaganda, bu - absurd. Tabigïj çïganaklardan häm texnogen çïganaklardan alïngan nurlanïş bernie belän dä aerïlmïj! Şulaj itep, 70 ellïk gomere eçendä Karabolak keşese tagï 40 santiZivert radiatsija dozasï ala. Niçek bu östämäne isäpkä almaska mömkin? Ikençe jaktan, NRB-99nïñ 6.1 puktï proizvodstvo şartlarïnda tabigïj nurlanïşnï 5 mZv/god belän çikli.

Bezneñ avïlnïñ jazmïşï belän kïzïksïngan öçen, Karabolaklar isemennän «Jabloko» partijasenä zur räxmätlärebezne äjtäsebez kilä. Ämma avïl xalkï arasïnda küçerü mäs’äläse buença soraşu-opros annan-monnan gïna uzdïrïlgan bulïp çïktï. Bez, mäsälän, bu xakta avïl xalkïnïñ küpçelege küçerügä karşï tavïş birgäç kenä beldek. Bu - keşelär belän niçek eşlärgä jaramaganlïgï turïnda açïk misal. Nigä cämägat’ oeşmalarï häm initsiativ gruppalar bu eştän çittä kalgan, ä soraşu belän cirle xakimijat şögïl’längän häm üzenä niçek kiräk, şulaj kïlandïrgan?. Alar küçerelgän oçrakta nilär bulasïn kot çïgarlïk itep tasvirlagannar, häm, älbättä, bolarnï işetkän teläsä kem küçenügä karşï tavïş birer ide. Prezident Putin televizordan Karabolak häm Möslim avïllarïn küçeräçäkbez, dip äjtkän ide. Ämma bez prezident kararlarï anïñ türäläre tarafïnnan ütälmi torgan ildä jaşibez. Xäzer dä türälär, mediklar, dozimetristlar, radiobiologlardan torgan ber törkem tabïlaçak, alar avïzlarï kübeklängänçe, Karabolak avïlïn küçerü - bula torgan eş tügel, absurd, dip isbatlarga totïnaçaklar. Häm küçerügä karşï meñlägän dälil tabïla çak. Menä alarnïñ iñ töp digännären karap kitik:

Berençe argument: Anï Şojgu häm ölkäneñ kajber türäläre fajdalana - imeş, Tatar Karabolagïnda radiatsijadän pïçïranu nibarï 0,5-0,9 KI/kv km strontsij ikän. Şojgunïñ bu dälilen urïnsïz dip tababïz. Bilgele bulgança, atom energijasen tïnïç şartalarda fajlalanu buença 1-nçe xalïkara konferentsijadä inglizlär Çemberlen, Lautit, Martin, Skot-Rossel’ strontsij-90 buença pïçranu noktasïn 2 KI/kv km dan başlarga täkdim ittelär, bu oçrakta ul cirlärne avïl xucalïgï öçen dä fajdalanïrga mömkin. 57nçe elgï avarijadän soñ Minsredmaşnïñ komissijase şuşïnï mexanik räveştä küçereläse torak puktlarnïñ çiklären bilgeläügä küçerep kujdïlar. Avarijaneñ berençe ellarïnda Karabolak avïlï xalkï eçke häm tïşkï nurlanïşnï başka radionuklidlardan da alularïn äjtergä kiräk. Räsmi räveştä raslangan buença, Karabolak cirläreneñ radiatsija belän pïçranuï strontsij-90 buença 38 KI/kv km täşkil itä. Ämma radiatsijadän gomumi pïçranu 20 tapkïrga artïgrak, jagni, 700-800 KI/kv km ide bit. Avarijadän soñ berençe ellarda karabolaklïlar näk menä şuşï urïnnarnï fajdalandïlar. Näk menä gomumpïçranu mäglümatlarïna tajanïp, xakimijat küçerü mäs’äläsen xäl itärgä tieş ide. Küçerü mäs’äläsen strontsij-90nan çïgïp kïna xäl itärgä tïrïşunïñ jalgïş jul ikänen xalïkta bügen radiatsija dozasïnïñ bilgese kürsätep tora. Karabolaklïlarda radiatsija dozasïnïñ töp öleşen strontsij-90 tügel, başka radionuklidlar alïp tora.

Küçerügä karşï bulgan ikençe dälil bulïp bu operatsijaneñ ekonomik jaktan fajdasïzlïgï tora. Kajber bilgele keşelärneñ bu mäs’älä buença äjtkän süzlären kiteräbez: «1-2 el elek küçerelgännär alïp ölgergän radiatsija dozasï belän küçerülär kitergän ekonomik zïjannï çagïştïrïp karasañ, strontsij-90 4-10 KI/kv km bulgan urïnnardan küçerüneñ mägnäsez häm kiräksez eş ikänlegen añlïjsïñ. (Kostjuçenko, Baturin, Peremïslova, Akleev, Romanov, Volobuev, Davankov, Kozlova, Çukanov, Ştinov)». Älbättä, ägär sin sau-sälamät bulsañ, sineñ tugannarïñ da sälamät häm isän bulsa, salkïn kanlï bulïp, şundïj dälillär dä kiterergä bula. Ämma min, şul ellar säbäple dürt tuganïmnï jugaltkan keşe bularak, mondïj dälilläüne keşe aşauçïlïk belän tiñlär idem. Ul ellarda bu mäs’älä belän şögïl’längän radiobiologlarnïñ töp jalgïşlarï şunda, alar barï tik nurlanïş avïruïnïñ kilep çïgïşïn kisätügä genä jöz tottïlar. Bezgä isä, Karabolak balalarïna, 57-58 elar üzeneñ kanlï ponoslarï, baş avïrtularï, jugarï temperatura, jöräk ujnaular, çäç koelular, küz kürüe naçarjular belän dä istä kaldï. Ämma bu xakta söjli başlasañ, UNPTSRM xezmätkärläre mondïj bilgelärne kire kagalar.

Küçerügä karşï öçençe dälil itep şunï kiterälär - imeş, küçerü xalïknïñ üze öçen bik zur psixologik udar bulaçak. Häm 50nçe ellar axïrïnda xalïk küçerüne niçek kabul itkänne misal itep kiterälär. Älbättä, radiatsijale urïnnardan xalïknï sistemasïz, teläsä niçek küçerä başlau üze ük kïrgïjlïk bulgan. Kürşe avïllarda xätta keşelärneñ üz-üzlären üterü oçraklarï da bulgan. Xakimijat el bue berençe küçerelgän keşelärne bilgesez xäldä totkan. Annan alarnï şitovoj jortlarga kertkännär. Älbättä, bezneñ könnärdä xalïknï başka urïnga küçerü planlï häm açïk räveştä, xalïknïñ üz küzätüe astïnda uzarga tieş.

Karabolaklarnïñ üz xokuklarï öçen köräşlärendä ekologik häm xokuk jaklau oeşmalarï arasïndagï ïgï-zïgï da nïk komaçau itä. Bilgele bulgança, bu ïgï-zïgï çit il jardäm akçalarïn büleşü arkasïnda kilep çïkkan. Monïñ näticäsendä bez - zarar kürgännär zarar kürä. Sud eşlärendä bu oeşmalardan citdi xokukïj jardäm juk. Zarar kürüçelär sezneñ berläşüegezne sorïjlar. Xökümätne radiatsijadan avïruçïlar isemlegen tarajtuïna karşï, Duma deputatlarïnïñ MROT urïnïna 100 sumlïk tüläü initsiativalarïna karşï, likvidatorlarnï juk itügä karşï bergäläp köräşergä bula ide bit! Älbättä, ekologija turïnda Rossijadä iñ berençe bulïp däülät kajgïrtïrga tieş. Rossijadä «Jabloko» kebek partijaneñ buluï bezdä xalïknï radiatsijadan saklauda däülät mexanizmlarï da barlïkka kilerenä ömet ujata.

Bezneñ oeşma sezgä ike täkdim belän çïga:

1. «MAJAK» berläşmäse eşçänlegennän zarar kürüçelärgä istälek häjkäle kuju buença fond buldïrïrga. Bergäläp akça cïep, bu häjkäl jasaunï Şemjakin jaki Neizvestnïj kebek zur xudozhniklarga tapşïrïrga kiräk. Bu böten dön’jada häm Rossijadä zur rezonanns tudïrïr ide. Anï Çiläbe häm Ekaterinburg avtojullarï kiseşkän urïnda, radioaktiv ezneñ poçmagïna kujarga kiräk. Min, mäsälän, bu häjkälne ana obrazïnda küräm, ul üzeneñ jaş’ jarïmlïk balasïn atom bolïtïnnan kaplarga tïrïşa. Radiobiologlar äjtüençä, bu jaş’tä bala radiatsijadan iñ zur zarar kürä ikän.

2. Radiatsijadan zarar kürgän keşelärneñ xokuklarïn bozgan türälärneñ simvolik klublarïn tözärgä kiräk, jagni, «radiajatsijadän keşe aşauçïlar klubï». Ägär bu klub ägzalarïnïñ isemlegen här kön matbugatta iglan itep torsañ, bälki türälär «likvidatorlarnï juk itü» kebek kampanijalarga katnaşudan tïelïrlar ide. Bu klubka berençe ägza itep bez D. I. Il’innï, Çirkovnï täkdim itäbez, alar xalïknï küçerügä häm keçe jaş’täge likvidatorlarga karşï «uñïşlï» eş alïp bardïlar. Süzebezne isbatlau öçen, ber misal kiteräbez. Menä 1957 elnï, 17 martïnda D.I. Il’in Minsredmaşka nindi beleşmä jaza:

«Teça elgasïnïñ suïnnan häm elga töbennän algan analizlarga tajanïp, tön’jak kanal aşa Teça elgasïn judïrunï häm susaklagïçlarnïñ taşïmavïn täemin itep, şundïj näticägä kilergä mömkin - Möslim avïlïn häm elga buendagï başka torak punklarïn küçerergä kiräk tügel, şulaj uk Teça elgasï jarlarïna saklagïç çaralar kujarga da kiräk tügel».

Üz kar’eralarï xakïna distä meñläp keşeneñ sälamätlegen korban itkän mondïj çinovniklarga karata jomşak bulïrga jaramïj. Bezgä, gomumän, jomşak bulïrga jaramïj, çönki bez zarar kürgännärneñ xokuklarïn jaklauçïlar. Äle xalïknïñ radiatsijadän nindi zur zarar kürüen kiñ cämägat’çelek belep tä betremi. Äjtik, menä kem belä, äle bez aprel’ aenda gïna bala vakïtta likvidator bulgan Ibätullin Nasïjbullanï cirlädek, ä ul inde şul çakta uk çäçsez kalgan ide. Gomereneñ soñgï ellarïn ul bik gazaplanïp uzdïrdï häm tamïrlarï, jöräge tartïşïp, tilmerep ülde. 1998 elda ul üzen likvidator itep tanularïn sorap, sudka gariza birergä tïrïşïp karadï, ämma sud xätta anïñ garizasïn kabul itüdän dä baş tarttï, Vjatkinnan şundïj jaşeren kürsätmä barlïgïn äjtkännär. Karabolaklïlar Snezhinskij şähär sudïna şundïj garizalar kitergäç tä, sud’ja Dvoeglazov mondïj garizalarnï almajaçagïn äjtte.Şuşïxällärdän soñ karabolaklar sudlarga gariza birmäs buldïlar…

Radiatsijadän zarar kürgän xalïknïñ xokuklarïn bozgan häm radiatsija kurkïnïçsïzlïgï buença zakon häm normativlarnï bozgan berär çinovnikka kürgäzmä sud oeştïrunï täkdim itäbez.

Radiatsijadän zarar kürgännärgä tüläü mäs’äläsendä dä xäl itelmägän närsälär bar. Çernobïl’ häm Majak zakonnarï buença, bu tüläülär MROTka küçerelergä tieş. Ämma xakimijat, zarar kürgännärne tagï ber tapkïr mïskïllau öçen, MROTka 100 sum akça küçerüne ujlap tapkan. Radiatsijadän zarar kürüçelärgä bu mïskïllaunï juk itü buença Rossijaneñ Konstitutsija sudïna möräcägat’ itär vakït citte.

Bezgä Rossija prezidentï belän oçraşunï sorar vakït ta citte, çönki Rossijadä radiatsija kurkïnïçsïzlïgï buença xokuk bozu oçraklarï, xäl itelmägän mäs’älälär bik kübäjde. Berençe problema - «MAJAK» proizvodstvo berläşmäse eşçänlegennän zarar kürüçelär buença zakon proektïnïñ 15 el bue däülät tarafïnnan etkäläp jörtelüe. Ikençe problema - däülät strukturalarïnï» likvidatorlarnï juk itü buença añlï räveştä alïp bargan köräşläre. Öçençe problema - radiatsija kurkïnïçsïzlïgï buença däülätneñ açïk säjasäte bulmau. Bez, Karabolak xalkï, monï bigräk tä açïk tojabïz. Bez üzebezgä karata ber genä fajdalï jardäm dä kürmädek. Tatar Karabolagï avïlï - VURS (Vostoçno-Ural’skij Radiatsionnïj Sled) territorijasendä iñ zur zarar kürgän küçerelmägän avïl. 1956 elda tugan keşelärneñ, ägär alar 70 jaş’kä xätle citä alsalar, radiatsija dozalarï 152 santiZivert bulaçak. Ämma şuña karamastan bu avïl 2010 elga xätle tözelgän reabilitatsija çaralarï planïna kertelmägän. Radiatsijadan zarar kürgännärneñ xokuklarïn jaklau buença azmïküpme eş başkarïlsa da, ul däülät tarafïnnan tügel, çit illärneñ jardämendä eşlängän eşlär. Putin tribunadan cämägat’ oeşmalarïn jaklau, Rossijadä grazhdannarnïñ aktivlïgïn köçäjtü, cämgïjat’neñ xalïk tarafïnnan kontrol’dä buluï, Rossijaneñ şundïj eçke tözeleşkä omtïluï turïnda söjli. Ägär radiatsijadän zarar kürüçelärneñ xokuklarïn jaklauçï häm radiatsija kurkïnïçsïzlïgï buença Rossijaneñ böten oeşmalarï bu mäs’älälärne tikşerep, däülät programmasï kabul itü buença möräcägat’ belän çïksalar, prezident sajlaular aldïnnan mondïj oçraşudan baş tartmas ide. Prezident belän söjläşü Karabolak kebek küp kenä avïllarnïñ mäs’älälären xäl itügä ber etäreç bulïr ide.

«Radiatsijasez Karabolak öçen» oeşmasï. Nigmatullin Färit Nurulla ulï, Gataullina (Ismägïjlova) Göl’şara (Gölçährä) Nasïjbulla kïzï, Ibätullin Fäükat’ Nurmöxämmät ulï

1 ijul’, 2003 el»

Tatar Karabolagï avïlï xalkïnïñ Rosiija Prezidentï Boris El’tsinga jazgan xatï:

«Sezgä Uraldan, Çiläbe ölkäseneñ Tatar Karabolagï avïlï xalkï, 1957 elnï «MAJAK» ximkombinatï şartaudan zarar kürgän korbannar möräcägat’ itä. Sezgä şunï da isegezgä töşeräbez, bez Çiläbe ölkäse kartasïnda da, Kunaşak rajonï kartasïnda da juk, härxäldä, bez şunda can asrasak ta. Xäzer bez Sezgä monïñ ni säbäple şulaj buluïn añlatïrga tïrïşïrbïz, älbättä, ägär ïşansagïz, çönki bezgä berkem dä ïşanïrga telämi.

1957 elnïñ kahärlängän ul 29 sentjabr’ könennän soñ inde 42 el vakït ütep kitte, ämma ülem här könne bezneñ arabïzdan 5-6 keşene alïp tora. Keşelär radiatsija belän bäjle rak, lejkoz, jöräk, tamïr, tire avïrularïnnan ülälär, inde öçençe buïnda törle gariplär tuïp tora, bu xällär bezgä ul kurkïnïç könne ber genä sekundka da onïtïrga irek birmi.

1957 elnïñ 29 sentjabrendä Tatar Karabolagï avïlï xalkï, olïsïnnan-keçesenä kadär - avïrlï xatïnnar, imezüçe analar, mäktäpkäçä jaş’täge häm mäktäp balalarï barïsï da kïrda, bäräñge, jaşelçä cïjuda eşlilär ide. Älbättä, berkem bernärsä belmäde häm kïr östennän, Tatar Karabolagï avïlï östennän ütep kitkän säer tomanga da berkem igtibar itmäde. Bez şulaj sentjabr’ häm oktjabr’ ajlarïnda häm 1957 elnïñ nojabr’ aena kadär, berençe kar töşkänçe şulaj kïrda eşlädek, häm, älbättä, bezneñ cirlärebez dä, kïrlarïbïz da, bez cïjgan uñïş ta, bez üzebez dä radiatsijadän zarar kürüebezne belmädek. Tizdän, şul uk 1957 elda, bezne» koelarïbïznï traktorlar belän kümep kittelär, ä avïlda kalgan 2-3 koega «Koedan su eçärgä jaramïj!» dip, ä elga buendagï taktalarga «Karabolak elgasïnïñ suïn eçü häm fajdalanu tïela. Elgaga xajvannarnï häm koş-kortnï jakïn cibärmäskä!» dip jazïlgan ide.

Xärbi kiemle keşelär öjdän-öjgä jörep, gailä sostavïn häm ere mögezle terleklärne jazïp çïgïp kittelär, ä Tatar Karabolagï avïlïn başka urïnga küçerergä vägdä birdelär. Böten cirgä militsija postlarï kujdïlar, Tatar Karabolagï avïlïna kerü häm annan çïgu katgïj räveştä tïeldï. Bezdän 2 çakïrïmnar bulgan Rus Karabolagï avïlïn şunda uk küçerdelär. Tatar Karabolagï avïlï xalkï, kotlarï çïgïp, vägdä itelgän küçerüne kötte. Avïlnïñ töp xalkï bulmagan keşelär üzläre ük çïgïp kaçtï. Öslärenä ak maskaxalatlar, bitlärenä protivogazlar kigän «säer» keşelär radiatsijane tikşerep jördelär, priborlar normadan jözlägän tapkïr artïk kürsätä ide. Ämma meñlägän keşe jaşägän Tatar Karabolagï avïlïn küçerü xakimijat öçen fajdalï bulmagan, axïrï. Bu Çiläbe ölkäse öçen dä, Kunaşak rajonïna da şaktïj kïjmmätkä töşkän bulïr ide. Küçeräse urïnda, bezneñ Zhdanov isemendäge tatar kolxozïn Kojaş sovxozï dip üzgärtep kenä kujdïlar. Ä xökümät häm Mäskäü aldïnda Karabolak avïlï küçerelde, dip xisap birdelär, ämma kajsïsï küçerelgän - urïs avïlïmï, tatarïmï - ul xakta centekläp tormagannar. Şulaj itep, 3 meñ keşelek tatar avïlï, zur ber tatar tsivilizatsijase cir jözennän jukka çïktï. Kem öçender däülät sere, ämma bezneñ öçen 1957 elgï «MAJAK» şartlavï tugan cirlärebezdä 300 elga tormïşnï özde, ömetne beterde. Bilgele bulgança, radiatsija sazlïklï, tübänsu urïnnarda ozak saklana. Şuña kürä Bugaj sazlïklarï, kurkïnïç canvar kebek, radiatsija taratïp jatalar, ä bu sazlïktan bezneñ Karabolak elgasï başlana. Bu elga kajçandïr tirän sulï ide, xäzer inde kibep bara. Menä 42 el inde bez şuşï Karabolak elgasïnnan su eçäbez, anda su keräbez, terlek-tuarnï, koş-kortnï şunda cibäräbez, çönki bezneñ başka suïbïz juk. Näticädä, radiatsija belän bäjle avïrular kotoçkïç arta bara. Bezneñ soraularïbïzga karşï Çiläbe ölkäse, Tatar Karabolagï avïlïnda tufrakta radionuklidlar normadan artïk tügel, dip cavap birä.

Berençedän, bezne alarnïñ berkajçan da kilep tikşergännäre juk. Ikençedän, bez, Tatar Karabolagï avïlï xalkï, bu cirlärdä jaña gïna jaşi başlamadïk, şartauga xätle dä monda idek, 1957 elgï «MAJAK»tagï şartlaudan soñ da, inde menä 42 el, däülät gaebe belän, radiatsija jotabïz. 1957 elda «MAJAK» şartlap, 42 eldan soñ, bez Çiläbe ölkäse Däülät arxivïnnan häm «MAJAK» kombinatï arxivïnnan jaşeren materiallarnï ezläp taba aldïk. Anda Çiläbe ölkäse başkarma komitetï räise urïnbasarï Mamontov E. V. ga oblispolkomnïñ baş inzhenerï E. Rask jazgan radiatsija näticäläre buença xisap dokladï bar. Anda: «1959 elnïñ 25 ijunendä NIIRG jasagan näticä buença, Bagarjak häm Tatar Karabolagï avïllarïïnda, Karabolak elgasïnda häm tugajlarïnda jugarï zurlïkta radiatsijadän pïçranu küzätelä, şulaj uk bu torak punktlarda jaşäüçelärneñ radiatsija belän bäjle avïrulardan çirläüläre arta bara. Alga taba Bagarjak häm Tatar Karabolagï xalkïnïñ biredä jaşäüläre kurkïnïç, häm alarnï kiçekmästän küçerü kiräk. Küçerü 78,5 million sumga töşäçäk», dielgän. Ämma bu akçalar kajda kitkän soñ?

Bezdän küptän inde Kojaş sovxozï baş tarttï. Tirä-jun’dä jözlägän çakïrïmnarda üle kïr, alarnï şajtan tajagï kaplagan, menä distä ellar inde biregä ber närsä dä çäçelmi, çönki bezneñ aşlïknï berkem kabul itep almïj. Avïlnïñ isän kalgan keşeläre (ägär alarnï şulaj dip atarga jarasa), pasportlarïnda möher torsa da, şahitlar bulsa da, üzläreneñ Tatar Karabolagïnda jaşäülären isbat itä almïjlar Çönki 1957 elgï «MAJAK»tagï şartlaudan soñ, avïl xalkïnïñ radiatsija pïçraklarïn çistartuda katnaşu faktïn kürsätmäs öçen, 1957-1958 elarda mäktäpne häm avïl sovetï binasïn maxsus ut törtep jandïrdïlar. 1nçe klasstan başlap mäktäp balalarï Rus Karabolagï avïlï territorijasendä, Zhdanov isemendäge kolxoz kïrlarïnda, radiatsijale cirlärdä eşlädelär, alarnïñ bu xezmätlären ber urïnda da terkämädelär, xezmät kenägäläre dä birmädelär. Baş idarä naçal’nigï urïnbasarï Govoruxin A. A äjtüençä, imeş, «MAJAK» arxivlarïnda häm ölkäneñ sotsial’ jaklau komitetï arxivlarïnda Tatar Karabolgï avïlï xalkïn, mäktäp balalarïn likvidatsija eşlärenä tartu buença ämerlär juk ikän. Ul çagïnda Tatar Karabolagï avïlï xalkï da, bigräk tä, balalar, bernindi prikazlar da taläp itmädelär şul, kolxoz predsedatele jaki mäktäp direktorï kajda barïrga kuşsa, şunda bardïlar.

Rus Karabolagï avïlï territorijase genä tügel, bezneñ böten Zhdanov isemendäge kolxoz cirläre radiatsija belän agulangan ide. Ul çagïnda, 1958 elnïñ jazïnda, Rus Karabolagï avïlïnda çirkäüne şartlata başladïlar, ämma, ni säbäpleder, axïrgaça şarlatïp beterä almadïlar. Şul kirpeçlärne bez kïrïp, çistartïp, üzebezneñ avïlga ferma salïrga taşïdïk. Bez bit bolarnï üz beldegebez belän tügel, naçal’stvo äjtkängä eşlädek. Bezne salam cïep jandïrïrga da mäcbür ittelär. Ni öçen? Distä ellar inde bezneñ däülät Xirosimadagï atom şartlavïn söjli, şul uk vakïtta Uralda Tatar Karabolagï avïlïnïñ menä inde 42 el bue radiatsijale cirdä jaşäp jatuïn däşmilär. Däülät xätta öleşçä dä bezgä jardäm itärgä telämi, ämma radiatsija arkasïnda jugaltkan sälamätlekne inde jardäm belän dä kire kajtarïp bulmïj. Rossija Federatsijaseneñ isenä şunï töşeräbez - bez 42 el bue radiatsijale cirlärdä jaşägänebez öçen, agulangan Karabolak elgasï öçen däülättän Tatar Karabolagï avïlïnïñ här keşesenä tüläü dägvä itä alabïz. Ämma bezneñ jugalgan sälamätlegebezne inde berni belän dä kire kajtarïp bulmajaçak…

Xäzer bezneñ belän çit il galimnäre dä kïzïksïna, alarnïñ beläse kilä - radiatsija tere organizmga niçek täesir itä ikän, häm söjak-celeklärenä xätle radiatsija ütep kergän keşelär niçek üz gomerlären jaşäp beterälär… Şulaj itep, Möslim avïlï xalkï kebek, Tatar Karabolagï avïlï keşelären dä «täcribä kujannarï» kebek, tere organizmga radiatsija täesiren öjränü öçen kaldïrdïlar. Soñ bulsa da, bezgä jardäm itüegezne, avïlga maxsus tikşerüçelär cibärüegezne, bezne Zakon belän jaklavïgïznï sorïjbïz. Bez barïbïz da ülep betäbez bit inde…»

Tatar Karabolagï avïlï xalkïnïñ Rosiija Prezidentï Vladimir Putinga jazgan xatïe:

«Sezgä menä inde jözlärçä tapkïr mogciza belän isän kalgan Ural tatarlarï - Çiläbe ölkäseneñ Tatar Karabolagï avïlï xalkï jaza. Isegezgä töşeräbez - bez Çiläbe ölkäse kartalarïnda juk, xätta sudlar da bezneñ barlïkka ïşanmïj, ämma bez bar. Bezneñ xökümät üzen gel jakşï jaktan kürsätergä tïrïşa, imeş, ul başka xalïklarga bulïşa. Kajdadïr bälakazalar bulsa, kïzganïp, anï televizordan kürsätkän bulalar, radiodan söjlilär. Ä üzebezneñ il eçendä bulgan radiatsion şartlaular säbäple keşelärneñ gazaplanïp ülüläre häm tilmerep jaşäüläre turïnda Prezident ta, ministrlar da kürmilär dä, işetmilär dä. Menä 42 el inde bez, Tatar Karabolagï avïlï xalkï, 1957 elda «MAJAK»ta bulgan radiatsion şartlau arkasïnda şulaj gazaplanïp jaşibez.

(Bu urïnda Boris El’tsinga jazgan tarixi mäglümat kiterelä, şuña kürä, anï küçerep tormïjbïz. - F.B)

Konşak rajonï arxivïnda ber jaşeren dokument bar, anda 1957 elnïñ 1 nojabrenä Tatar Karabolagï avïlïnïñ häm Zhdanov isemendäge kolxoz cirläreneñ ni däräcädä radiatsija kaldïklarï belän agulanuï xäbär itelä. Şulaj itep, barlïgï 3995 gektar cir, 3217 ga avïl xucalïgï cirläre, 2374 ga sörü cirläre, 727 ga peçänleklär, 29 ga kötüleklär radiatsija belän agulangan, bulïp çïktï. Zhdanov isemendäge kolxoznïñ böten radiatsijale cirläre avïl xucalïgï öçen jaraksïz bulïp çïktï. Ä keşelär menä şuşï üle cirdä inde 42 el jaşäp jatalar…

Däülätneñ bezneñ alda gaebe bik zur. Bezne, Tatar Karabolagï avïlï xalkïn, «MAJAK» şartlagannan soñ radiatsija belän genä agulap kalmadïlar, ä täcribä kujannarï urïnïna şul üle cirdä jaşärgä dä kaldïrdïlar. Xakimijatneñ iñ zur cinajate tagï şunda, ul bezne, belä torïp, keşeläre küçerelgän radiatsijale Rus Karabolagï avïlïna radiatsija kaldïklarï cïjarga cibärde. Rus Karabolagï avïlïnïñ soñgï keşese çïgïp kitügä, 1958 elnïñ 1 aprelennän başlap, bez lomnar häm bul’dozerlar belän kirpeç binalarnï cimerä başladïk: 2 taş jort, maj zavodï, kibet, mäktäp, çirkäüneñ kirpeç kojmalarï häm üze… Bez şulaj uk radiatsijale kïrlarda salam, peçän kibännären jandïrdïk, agaçlarnï töpläp, jandïrdïk, annan ul cirlärne tirän itep sörderdelär. Annan bu cirlärgä bezdän jaş’ agaç üsenteläre utïrttïrdïlar…

Bezneñ şunï beläsebez kilä - bezne ul radiatsijale kïrlarga östämä nurlanïş, çir alïrga kem cibärgän, kem şuşï eşkä ämer birgän? Bu bit - gasïr cinajate, Tatar Karabolagï avïlï keşelärennän, tatarlardan kölü, mïskïl itü! Şuña kürä däülätneñ bu cinajaten bez sudlar aşa isbatlarga tieş tügel, ä bälki Rossijaneñ demokratik sudlarï bezne jaklarga tieş. Däülät Tatar Karabolagï avïlï keşeläre aldïnda tüläp beterä almaslïk burïçlï - jugaltkan sälamätlegebez öçen, kürgän gazaplarïbïz öçen, işetkän mäsxärälärebez öçen…

BEZ - URAL TATARLARÏ! Bez 1957-1958 ellarda dokumentlarïbïznïñ da ni öçen juk itelgänen, jandïrïlganïn jaxşï añlïjbïz. Bez radiatsijadän ülep betmäsäk tä, xökümät, şulaj itep, bezne küptän kümep kujdï inde, anïñ öçen bez juk. Bezneñ nindi cähännämdä jaşävebezne bälki sez belmisezder dä. Ural tatarlarïnïñ isän kalgan näsele sezgä monï berkajçan da gafu itmäjaçäk. Tatar Karabolagïnnan ber genä keşe isän bulsa da, bez radiatsija cinajateneñ tere şahitlarï bulïp torabïz.

Tatar Karabolagï avïlï xalkï, 1957 elgï şartlau näticäsendä, ixtïjarsïzdan radiatsija kaldïklarï belän agulandï, ämma tatarlardan kala barïsïn da küçerep beterdelär. Çiläbe ölkäse xakimijate äjtüençä, bu - keşe organizmïna radiatsijaneñ täesiren maxsus tikşerü, bu - tatar-başkort xalkïna karata etnotsid häm genotsid.

Bez Rossija xökümätennän häm Rossija Prezidentïnnan tübändägelärne taläp itäbez:

1. Rossija Federatsijaseneñ 1998 el, 26 nojabr’dä kabul itelgän 175-FZ nomerlï «O sotsial’noj zaşite grazhdan RF podvergşixsja radiatsii vsledstvii radiatsionnogo vzrïva na PO «MAJAK» v 1957 godu» dip atalgan zakonïnïñ 1 stat’jasï, 4nçe puktï nigezendä, bez, Tatar Karabolagï avïlï keşeläre dä, Möslim avïlï kebek, radiatsijale territorijadän küçerelergä tieşle Rossija grazhdannarï bulïp isäplänäbez.

2. Sudlar aşa jaki sudlarsïz, 1957 elgï şarlaudan soñ radiatsijale urïnnarda eşlägän Tatar Karabolagï avïlï keşelären likvidatorlar itep tanïrga. Uralda tatar xalkï radiatsijadän ülep betkänçe, bezgä jardäm itüegezne sorïjbïz.

Xäzergä kaläm tota alïrlïk här Tatar Karabolagï avïlï keşese bu xatka kul kuja.»

Tatar Karabolagï avïlï xalkïnïñ Rosiija Federatsijase General’ Prokurorï Ustinovka jazgan xatï:

«Bezneñ sudlarda tatar xalkïna karata bulgan genotsid häm etnotsid, bezgä karata bulgan gadelsezlek, tatar xalkïnïñ xokuklarï kïsïlu häm bozïlu häm Rossija sudlarïnda bulgan zakonsïzlïk bezne soñgï çikkä citkerde.

Belgänegezçä, 1957 elgï «MAJAK»tagï şartlaudan soñ, bezdän jartï çakïrïm eraklïkta bulgan, bezneñ belän ber elga suïn eçkän Rus Karabolagïn küçerdelär. Ä bezne, Karabolak tatarlarïn, täcribä kujannarï kebek, böten dön’janïñ tikşerü laboratorijaläre öçen kaldïrdïlar. Jugïjsä, bez, tatarlar da, 1957 elgï «MAJAK»tagï şartlaudan soñ zarar kürgän torak punktlar isemlegenä kertelgän idek bit. Häm 1959 elnïñ 29 sentjaberendä 546 nomerlï jaşeren prikazga kul da kuelgan bulgan. (№ 77 SS 17.11.59 el) Ul prikaz «O nemedlennom vïselenii citelej sela Tatarskaja Karabolka v derevnju Aşirova, Alivkulovskogo rajona, 8-e otdelenie Taxtalïmskogo sovxoza Kunaşakskogo rajona» dip atala.

«MAJAK»ta şartlaganga kadär, bezneñ häm ruslarnïñ pasportlarïnda avïl iseme ber ide - Karabolak. Şuña kürä, ruslarnï küçergäç, bez dä jukka çïktïk. Xökümät bezne onïttï, bezne Çiläbe ölkäse kartasïnnan sïzïp taşladïlar, şulaj itep, xalïk cir jözennän dä juk ittelä… Bez inde bolaj da ülemgä xökem itelgängä kürä häm dön’jada juk dip isäplängängä, xökümät tatar xalkïn radiatsijale cirlärne çistartuda kol itep fajdalanïrga buldï. Bezneñ rizalïk turïnda berkem sorap tormadï, bezneñ nindi cähännämdä eşlisebezne berkem añlatmadï. Bez jallankul, jalanajak radiatsijale pïçrak cirdä eşlädek, bitleklär kimädek, bezgä eşlägänebezgä bernindi dokumentlar birmädelär, şulaj itep, «däülät sere»n sakladïlar… Ä bez «täcribä kujannarï» bulïp tordïk, şuşï xällärneñ korbanï buldïk, zur türälär öçen bez «däülät sere» idek… Ämma bez sezneñ isegezgä töşeräbez, äfändelär, BEZ ÄLE ÜLEP BETMÄDEK, menä inde 45 el kartada bötenläj bulmagan, östenä RADIATSIJA digän azhdaha sulap torgan radiatsijale Tatar Karabolagï avïlïnda jaşibez. Bügenge köngä, jagni, 2000nçe elnïñ 17 avgustïna, Rosgidrometnïñ jugarï kvalifikatsijale belgeçläre äjtüençä, bez jaşägän Tatar Karabolagï avïlïnda häm suïn eçkän Karabolak elgasïnda strontsij-90 nïñ küläme ber kvadrat kilometrga 5-7 kjuri bulïp tora, kajber urïnnarda xätta 20 kjuriga xätle citä! Ïşanïp bulmïjmï? Bezgä dä ïşanïp betmilär, bezgä xäzer böten dön’janïñ galimnäre kilä. Ämma bezne Prezident belän üzebezneñ xökümät kenä işetergä dä, kürergä dä telämi. Bezneñ millätebez inde ülep bara, öçençe, dürtençe buïn gariplär tua. Xätta Rossija Federatsijaseneñ «O sotsial’noj zaşite grazhdan podvergşixsja vozdejstviju radiatsii v rezul’tate vzrïva na PO «MAJAK» v 1957 godu i, neposredstvenno uçastvovavşix v rabotax po likvidatsii posledstvij avarii» dip atalgan Zakonïnnan soñ da bezneñ xökümät radiatsijadän zarar kürgän Tatar Karabolagï avïlïn isenä töşermäde häm likvidatorlar aldïnda üzeneñ burïçïn onïttï. Anïñ karavï, böten matbugat çaralarïnda Xirosima häm Nagasakidagï şartlaunï iskä aldïlar häm matäm iglan ittelär. Bezneñ xökümät türäläre bigräk «izge» inde, şulaj bit?!

Häm menä 45 eldan soñ, Rossija sud jullarïnda jörep, küpme mïskïllau häm tübänsetü kürep, bez, Tatar Karabolagï avïlï likvidatorlarï üzebezneñ xaklï ikänebezne isbatlïj aldïk. Jagni, üzebezneñ 1957 elgï «MAJAK» şartlavïnnan soñ likvidatsija eşlärendä katnaşuïbïznï dokumentlar häm şahitlar jardämendä raslïj aldïk, monï Rossija Federatsijaseneñ 2000 elnïñ 14 dekabrendä kabul itelgän Zakonï da kire kagarlïk tügel ide. (Stat’ja 45, glava 27, çast’ 2 GPK № 35.) Bezneñ likvidatsija vakïtïnda eşlävebezgä dokumentlar 1957-1958 ellarda mäktäptä häm avïl sovetïnda «maxsus jangïn» vakïtïnda jukka çïgarïlganlïktan, ul çagïnda xökümät bezgä bernindi dokument ta birmäde, ä 45 eldan soñ taläp itä.

1998 elda, Ozerskij şähär sudï kararï belän, Çiläbe ölkä sudï tikşerüennän soñ, 45 likvidatorga tanïklïklar birdelär. Häm avïru keşelär, ülem aldïnnan bulsa da, şul mesken akçalar belän fajdalandïlar, ä 3 keşe, şul akçalarga ïşanïp, vakïtïnnnan alda eşennän dä kitte. Ämma bez tiz söengänbez ikän. Ike eldan soñ Çiläbe ölkäse sudï räise Vjatkin F. M., ölkä xakimijate başlïgï Sumin P.I. citäkçelegendä häm ölkäneñ sotsial’ jaklau bülege naçal’nigï Gartman N. A. jardämendä, bezne kisätep tä tormastan, Ozerskij sudïnïñ kararïn jukka çïgardï.

Berkem dä radiatsija cähännämendä eşlärgä telämägändä, bez däülätkä buşka jardäm ittek, şunïñ öçen, 45 eldan soñ bulsa da, xökümät üze gafu ütenep, bernindi sudsïz, bezgä bu likvidatorlïk tanïklïklarïn birergä tieş ide. Anïñ urïnïna bezne, kontslager’dagï kebek, sud zallarïnda gazaplïjlar, ä bez cinajat’çelär tügel bit. Menä bez tagï 5 el inde sudlar belän «sugïşabïz», inde niçä tapkïr isbatlangan faktlarnï isbatlïjbïz, tübänsetülärgä tüzäbez. Xökümät näk şunï kötkänçä, 4 likvidator bu cäzalarga tüzä almïjça, ülep kittelär, çönki bezneñ sälamätlegebez inde bolaj da betkän. Akça juklïktan häm avïrular säbäple, bez Mäskäügä xätle barïp citä almïjbïz, ä bezneñ dokumentlar, mägnäsez cavaplar belän, Çiläbedän kire kajta. Bez 45 el bue şuşï kargalgan, agulangan cirdä jaşibez, häm inde kübräkkä dä xakïbïz bar. Ber genä däülättä dä, ber genä zakon buença da inde ber tapkïr isbatlanïp birelgän tanïklïknï köçläp kire tartïp almïjlar! Türä äfändelär, bez cinajat’çelär tügel bit, ä sez eşlägän cinajat’neñ şahitlarï gïna!»

Tatar Karabolagï avïlïnïñ soñgï kaharmanï, mişär xatïnï Gölçährä Ismägïjlovanïñ atom facigasenä 45 el tulu uñaennan avïldaşlarï aldïnda söjlägän çïgïşï:

(2002 el, 29 sentjabr’.)

«Ütkännärem avïr äkijat minem…»

Çïgïşïma süz başï itep min üzebezneñ tatar şagïjre Hadi Taktaşnïñ «Mokamaj» şigïrennän änä şul jullarnï aldïm… Äje, monnan 450 el elek, Ivan Groznïj Qazannï algannan soñ, köçläp çukïndïrudan kaçïp, Bolgar cirlärennän biregä kilep urnaşkan tatarlarnïñ jazmïşïna zur faciga häm avïrlïklar turï kilde. Kue urman eçendä, keçkenä genä elga buenda alar kïrgïj tabïgat’t än häm kürşe kabilälärdän zur tïrïşlïk belän meñnärçä gektar cirlär jaulap ala algannar, nïk avïl häm xucalïk korgannar, patşa çorïn, revoljutsijane, kolxozlaştïrunï, törle sugïşlarnï, repressijalärne, radiatsija afäten başlarïnnan kiçergännär. Ämma alar öçen bügen iñ gazaplïsï - avïlnïñ küz aldïnda ülep baruï, betüe…

Karabolak xalkï! Avïldaşlarïm! Sezneñ isemnän bügen biregä kilgän kunaklarga räxmät äjtergä röxsät itegez. Başkalar, axïrïsï, kurïktïlar häm Çiläbe xakimijateneñ bu küñelsez jubilejnï kürsätü belän mavïkmaska, digän kiñäşlären tïñlagannar. Äje, bez bügen monnan 45 el elek bulgan avïr xällärne iskä töşeräbez. Äje, bügengese köndä Rossija belän anïñ atom-töş koralï bulganga gïna xisaplaşalar. Ämma Rossijaneñ bu çagïştïrmaça bäjsezlege bezneñ sälamätlegebez xakïna jaulandï. Atom-töş koralïn jasauda kürsätkän aşïgïçlïk, kabalanu soñïnnan VURS häm Teça problemalarïn kiterep çïgardï. Sovetlar Sojuzï kïska vakït eçendä atom kalkanïn buldïrdï, ämma monïñ öçen bez üzebezneñ sälamätlegebez häm gomerlärebez belän tülädek.

Äjdägez, bu avarija facigaseneñ berençe könnären iskä töşerik. Bezgä bit bernärsä dä xäbär itmädelär, bez üzebezneñ bakçalarïbïzda, kïrlarda, urmannarda, öjlärebezdä kotoçkïç radiatsijadän tonçïktïk. Niçek itep jaş’ balalarnïñ, bernindi saklïk çaralarï kürmiçä, jalankullap, radiatsijale bäräñge-jaşelçäne cirgä kümülären iskä töşerik.

Alar bit şunda uk aşap, radiatsijale elga suï da eçtelär… Niçek itep bezneñ avïlnï häm elganï «jabïp» kujularïïn da iskä töşerik… Niçek itep 57 elnïñ közendä bezne küçerergä äzerläülären iskä töşerik… Niçek itep bez bu çorda baş äjlänülärdän, küñel bolganudan, kanlï eç kitülärdän gazaplanunï da iskä töşerik… Çäçläre koelgan balalarnï iskä töşerik… Alarnï dävalarga alïp kitülären, şunnan soñ gïna kajberlärendä jañadan çäç üsüen küplär belmilärder dä… Bezneñ avïldaşlarnï radiatsijadän dävalarga alïp kitülären dä böten keşe belmider… Avïldaşlarnïñ radiatsijadän ülülären dä küplär belmider, çönki bez alarnï başka çirlärdän ülä, dip ujlïj idek… ÇÖnki bezdän Döreslek jaşerelgän ide, xakimijat tarafïnnan Döres diagnoz kuju tïelgan ide. Avarijadän soñ 270 keşe avïrdï, dip äjtü ul jalgan, ul vakïtta uk avïruçïlar häm ülüçelär sanï 2 tapkïr kübräk ide. Bu sannarnï xokuk jaklauçïlarga häm ekologlarga açarga kiräk äle. Şul radiatsijale kïrlarnï sörgän häm inde dön’jadan kitkän avïldaşlarïbïz aldïnda, äjdägez, başlarïbïznï iik. Şul agulï cirlärdä jözlärçä gektar agaç utïrtkan häm irtä dön’jadan kitkän urman xucalïgï xezmätkärläre xätere aldïnda baş iik. Radiatsija pïçraklarïn cïeştïrgan häm bik jaş’tän dön’ja kujgan likvidator balalar aldïnda başlarïbïznï iik. Üzebezneñ avïru analarïbïznï, xatïn-kïzlarnï iskä töşerik, Möselman tärtipläre buença tärbijalängän, sabïr, tïñlauçan, küp balalï gailälärne zur tüzemlek belän österäp bargan ul apa-señellär dä kübese dön’jadan kitte inde… Radiatsija, nurlanïş avïruïnnan tïş, tagï bik küp avïrularnïñ çïganagï bulïp tora. Iñ berençe çiratta ul - rak, jagni, jaman şeş. Annan tïş, aşkazanïe çäk avïrularï, turï eçäk, jöräk-tamïr avïrularï, umïrtka-buïn çirläre, immunitet belän bäjle avïrular, nerv sistemasïnïñ betüe häm xätta küz avïrularï… Bügen bigräk tä näni karabolaklïlarnï isä alïjk, - alar ja üle tudïlar, jaki bik irtä üldelär, bügen avïrulardan gazap kürüçe sabïjlar da bar… Däülät bügen biregä cïelgan gadi keşelär aldïnda zur burïçlï. Karabolak problemasïn haman xäl itmiçä suza kilü anïñ xalïkara mäjdanga çïguïna kiterergä mömkin. Türä äfändelär, äjdägez, bez üz öebezdä kileşügä kilik inde, problemalarïnnan çïga almagan Rossija öçen tagï ber problema tudïrmïjk.

Min bügen Karabolak öçen iñ möhim bulgan mäs’älälärgä tuktalïrga telim.

1. Tatar Karabolagï territorijaseneñ radiatsijadän pïçranu däräcäse. RosGidrometnïñ xökümät raslagan kartasï buença, avïl eçendä 7 kjuri/kv km kuelgan. Bu karta turïnda bez alar belän söjläşkäç, alar bu tikşerülärneñ östän-östän genä buluï turïnda äjttelär. Elga tugajlarï da, xätta Keçe Tatar Karabolagï (Musakaj) territorijase da tikşerelmägän, ul avïlda, Xalïkara Simpoziumda äjtelgänçä, radiatsija 17 kjuri/kkv km täşkil itä. Ä zur häm keçe Karabolak isemnäre alar şartlï gïna, bez ber avïl keşeläre bulïp isäplänäbez, pasportlarïbïzda da tugan urïnïbïz bulïp Karabolak kürsätelgän. 2000 elnïñ 8 dekabrendä Podtesov uzdïrgan komissija utïrïşïnda Karabolak territorijasendä radiatsija 2O kjuri/kv km dip äjtelde, dimäk, RosGidrometnïñ da kartasïna tözätmä kertergä kiräk. Tatar Karabolagïnda radiatsija däräcäsen öjrängän tagï 4 oeşma bar - Çiläbedäge FIB, Ozerskijdagï şundïj uk bol’nitsa, «MAJAK» häm ONIS, häm Çiläbe sanepednadzorï - alarda bik citdi materiallar bar. Xäzer radiatsijadän ser jasalmïj, şuña kürä bez bu materiallarnï taläp itä alabïz. Şulaj uk SSSR xökümäte arxivlarïnda Urta Maşina tözü Ministrlïgï arxivlarïnda da Karabolak buença material bulïrga tieş. Bälki biredä utïruçï kajber kunaklar bezgä alarnï alïrga jardäm itärlär?

Elga buença basïlïp çïkkan materiallardan kürengänçä, elgaga jul jabïlïrga tieş. Bügenge köndä Tatar Karabolagï avïlïndagï bakça häm işegallarïnda da radiatsija belän pïçranu artkannan-arta bara. Radiatsija peçän, tires, utïn, avïl xucalïgï produktsijaläre belän änä şulaj jortlarga kajta! Xäzer min sezgä şundïj sannar äjtäm, alarnï işetkäç, çäçläregez ürä torïr. 1997 elda Çiläbeneñ sanepednadzorï jasagan räsmi xisap buença, Keçe Karabolak cirlärendä radiatsija belän agulanu - 38 ki/kv km, ä Olï Karabolakta - 18 ki/kv km. Bu bit - bez ciläk, gömbä cïja torgan urïnnar, anda bezneñ mallarïbïz jöri, balalar su koena, annan bez utïn taşïjbïz, peçän çababïz, su eçäbez, havasïn sulïjbïz, kïskasï, bez şunda jaşibez. Bezneñ organizmïbïzga kergän barlïk närsä - şunnan. Bezneñ avïrulïrïbïz, irtä ülem, balalarnïñ sausïzlïgï näk şunïñ belän añlatïla. Xäteregezgä töşeräm - radiatsija 2 ki/kv km bulganda, xakimijat reabilitatsija çaralarïn kürergä tieş, ä inde radiatsija 3 ki/kv km bulganda, Çernobïl’ zakonï buença, torak punkt başka urïnga küçerelergä tieş. Ä bez biredä 38 häm 18 sannarïna ija!!! Bu - radiatsija eze ütkän iñ jugarï kürsätkeç. 1997 elda Çiläbe sanepednadzor tikşerüe buença, Karabolak keşelärendä tuplangan radiatsija 21 dän 96 sZv (santizivert) täşkil itä. Bu - radiatsija eze ütkän VURSta i» jugarï kürsätkeç. Isegezgä töşeräm, Rossija zakonï buença, radiatsija dozasïn 7sZv algan keşelär zarar kürgän bulïp isäplänä häm l’gotalar ala.

2. Karabolak xalkïnïñ sälamätlege. Sälamätlekkä iñ zur zarar kilgän vakït avarijadän soñ berençe ajlar häm berençe ellar buldï. Karabolakta här gailä, här näsel 50nçe ellar axïrï, 60nçï ellar başïnda tugan avïru balalarga ija. Minem näselemdä genä dä alar dürtäü. Ä Karabolak buença alar küpme? Küp närsälär turïnda, bez, gomumän berni dä belmibez, çönki keşelär vakïtï citmi çä töşkän jaki üle tugan balalarï turïnda äjtmilär ide. Alarnïñ da bäxetle bulïrga xaklarï bar ide bit, ämma bu balalar jaki üle tudï, jaki alarnïñ tormïşlarï totaş gazapka äjlände. Berençe ellar likvidatorlarï, bigräk tä, söjakläre nïgïp betmägän likvidator balalar zur zarar kürdelär. SSSRnïñ dävamçïsï bulgan bügenge Rossijaneñ mäkere bu bala likvidatorlarga karşï köräştä bigräk tä açïk kürende. Däülät bu balalarnï radiatsija pïçragïnda eşlärgä mäcbür itte, şulaj itep, alarnïñ sälamätlegenä äjtep betermäslek zïjan saldï, häm, axïrda, likvidatorlïk tanïklïklarïn juk itä başladï. Äle alar pensija jaşenä dä citmägän idelär, xäzer inde küpläre bu dön’jada juk. Küplär sud jullarïnda jörgändä ük ülep kittelär. Karabolaknïñ sigez ziratïndagï kaber taşlarïnnan gazaplï karaşlar Çiläbe türälären tege dön’jada da ezärleklärlär äle. Gaeple ike familijane min xäzer ük äjtäm - bolar SUMIN häm GARTMAN. Karabolak xalkïnïñ sälamätlege buença Döres mäglümatlarnï äjtep bulmïj, çönki SSSRda radiatsija buença Döres diagnoz kujarga röxsät itelmäde, xakimijat üz cinajate öçen cavap birergä telämäde. Kajber oeşmalar bu junäleştä eş alïp bardïlar, ämma bezgä alarga jul jabïk. Eş şunïñ belän dä katlaulana - arxivlar juk itelä. Kajber mäglümatlar buença, mäsälän, «MAJAK» arxivïnda 1976 elga kadär bulgan, radiatsija belän bäjle (VURS) küp dokumentlar juk itelgän. Bez soñgï 45 elda Karabolak xalkïnïñ gomer ozïnlïgï buença mäglümatlarnï buldïrïrga ujlïjbïz. Monïsïn bezdän ber genä türä dä jaşerä almïj inde. Rossijaneñ häm xalïkara ekologik, xokuk saklau oeşmalarïnïñ bezgä bu eştä jardäm itülären sorïjbïz.

3. Likvidatorlarnï juk itü mäs’äläse.

Likvidatorlarnï juk itü buença ojatsïz kampanija böten il buença taraldï, ämma barï tik Çiläbe ölkäsendä genä ul bötenläj keşeleksez häm garip tös aldï. Gartmannïñ jomïşçïlarï Çiläbe ölkäse buença gïna tügel, tiräkürşe ölkälärdä dä sud protestlarï belän çabulap jörilär. Çiläbe ölkäsendä distälägän keşegä eşlären sudta karaudan baş tarttïlar, xätta garizalarïn da kabul itmädelär. Ber genä misal kiteräm. Tatar Karabolagïnïñ 20läp likvidatorïn Konşak rajon sudïna çakïrtïp, ştraf salu belän kurkïtïp, dägvälärennän baş tartu turïnda gariza jazdïralar. Bu - çïkïldap torgan zakonsïzlïk bilgese. Ägär dä sez bezneñ likvidatorlïk eşläre jañadan karalsïn, disägez, bergäläp Zolotov isemenä gariza jazarga kiräk, ïşanam, ul çagïnda Konşaknïñ bu sud xezmätkäre üz urïnïnnan pulja kebek oçaçak. Karabolak mäktäbendä häm Kojaş sovxozïnda oeştïrïlgan jangïnda bezneñ böten dokumentlarïbïz juk itelsä dä, bez üzebezneñ 1957 elgï avarija näticälären beterüdä katnaşuïbïznï isbat itä alabïz. Küp kenä keçe häm olï jaş’täge likvidatorlarnïñ tanïklïklarï juk, ämma nïk torïrga kiräk. Üz xokuklarïbïz öçen köräşne tuktatïrga jaramïj, alar bezgä konstitutsija häm zakon belän karalgan. Sez, bu afättän isän kaluçïlar, ilgä iñ kaderle bulgan närsäne - sälamätlekne birdegez. Häm däülät sezgä üze salgan bu zïjannï kaplarga tieş. Sez inde jaş’ tügel, avïru, sezneñ balalarïgïz häm onïklarïgïz da avïru. Sezneñ küpçelegegez eşsez, ja bik az xezmät xakï jaki pensija ala. Sumin häm Gartmannïñ kereme belän çagïştïrganda, bu - diñgezdä ber tamçï, ämma şunï onïtmagïz - alarnï bu täxetkä sez utïrttïgïz, alar sezdän bäjle bulïrga tieş, kiresençä tügel!!! Bu taşlamalar sezgä az bulsa da gomeregezne ozajtïrga jardäm itäçäk.

4. Elgadagï xäl buença.

Elganï tikşerülär kürsätkänçä, anïñ tugajlarïnda bik küp radiatsija tuplangan, ber kvadrat kilometrga distälärçä kjuri. Häm bu radiatsion agulanu arta bara. Elïna 2 kjuri radiatsijane Karabolak territorijasennän agïp kilä torgan elga kaldïra, anïñ ber öleşe tugajlarga häm elga lämenä utïrïp kala, annan keşe organizmïna, xajvannarga, bakçalarga ütep kerä. Bu 2 kjuri Karabolakka radiatsija bolïtï ütkän cirlärdän agïp töşä. Ikençe jaktan elganï Tön’jak proekt xarap itä, ul Teça kaskadïn Karabolak belän bäjli. Anïñ äle ni däräcädä eşläven bez belmibez. Bälki ul radiatsijale sunï Karabolakka agïzu jaz könnärendä jaki jañgïr vakïtlarïnda gïna buladïr - bez belmibez. Monï äle öjränergä kiräk. Elgaga öçençe zur zïjan - ul Käsle şähärennän kanalizatsija sularïn biregä agïzu. Monï Çiläbe türäläre el bue kire kagïp kildelär, xäzer inde tanïdïlar. Annan Karabolak elgasïna promïşlennost’ häm bädräf pïçraklarï, çistartu ütmägän xäldä, agïp töşä, digän şik bar. Elgadan kilgän sasï isne şunïñ belän añlatïrga mömkin, Bugaj sazlïklarïnnan toman räveşendä kilgän kügärek tä şunïñ näticäse bulïrga tieş, menä distä ellar inde ijul’ aenda bezneñ bakçalarda üsemleklär korïj bit. 2001 elnï elgada bulgannan soñ kïz balanïñ häm Zäbir avïlï xatïnïnïñ ülüe dä sunïñ kanalizitsija häm radiatsija belän pïçranuïna bäjle. Bïel avïlda ülgän ir-atnïñ üleme dä şuña oxşaş, didelär. Bugaj sazlïgïnda bik kurkïnïç infektsija jaki ximija kaldïklarï ojalagan bulïrga da mömkin. Monï äle tikşerergä kiräk. Bez bu ülem turïnda söjläp, kïznïñ änisen borçïjsïbïz kilmi, ämma Mäskäügä cibärelgän analizlar närsä kürsätkän, nindi diagnoz kuelgan, bu xakta belergä kiräk. Moña sanepednadzor cavap birer.

5. Karabolaklarga karşï eşlängän cinajat’.

Avarijadän soñ eşlängän berençe cinajat’ - däülätneñ bu xakta däşmäve, bu xällärneñ sälamätlek öçen kurkïnïç ikänlegen äjtmäüläre, kajçakta xätta maxsus adaştïru, butaularï. Xäterlisezme, bezne 1957 elnï küçerergä äzerli başlagaç, neft’ tabïlu turïnda «cïrladïlar» bit. 

Töp zïjannï xalïk menä şul berençe ajlarnï häm ellarnï kürde. Ägär bezgä elementar närsälär turïnda vakïtïnda äjtkän bulsalar, küplär bügen dä isän bulïrlar ide, bu xätle avïrulardan gazaplanmaslar ide. Xäterlisezder, üzläre bezgä maxsus jabïk kiemnärdän kilgännär, üzläre haman neft’ turïnda söjlägän bulalar!!!

Ikençe zur zïjan - döres diagnoz kujunïñ tïeluï buldï. Bu - aerïm tema, ul dokumentlarnï ezläp tabarga häm faş itärgä kiräk. Ägär tugannarï keşeneñ nindi avïru belän çirlägänen belmäsälär, anï niçek dävalasïnnar soñ?!

Öçençe zïjan - xakimijatneñ küçerü turïnda kararïn ütämäve.

Berençe karar 1957 elnïñ közendä kabul itelä. Tatar Karabolagïn, Rus Karabolagï belän bergä, 1958 elnïñ jazïna küçerergä tieş bulalar. Böten xäzerlek çaralarï kürelsä dä, bu eş eşlänmiçä kala. Küçerü turïnda ikençe karar 1959 elnï kabul itelä. Häm keşelärne, çerep betärgä, tagï şul cirlärdä kaldïralar.

Dürtençe zarar - şartlaudan soñ Karabolaknïñ ike meñ jarïm gektar cire jaraksïzga çïgarïla, ämma 60nçï ellar urtasïnda anï jañadan xalïkka fajdalanïrga birälär. Karablak xalkïnïñ häm elganïñ radiatsijadän totaş agulanuï başlana, ülem çire alarga utïn, peçän, ciläk, gömbä, avïl xucalïgï produktlarï belän kilä. Xäzer, jagni, 2000nçe elda ul cirlärdä radiatsija 100 ki/kv km ga citä, ä radiatsija fonï - sägat’kä 150 mikrorentgen, 60nçï ellarda ul küpme buldï ikän?!

Bişençe zïjan - böten dön’jada tiñe bulmagan CINAJAT’. UL - BALALARNÏ RADIATSIJA PÏÇRAGÏN cïeŞTÏRUDA FAJDALANU. Berençe mizgeldä radiatsija fonï sägat’kä 1000 mikrorentgenga citä ide, radiatsijadän pïçranu berniçä jöz ki/kv km buldï. Näk menä şunda kötüe belän balalarnï kudïlar. Alar, ölkännär belän bergä, radiatsijale avïl xucalïgï produktlarïn juk ittelär, Rus Karabolagï avïlïndagï çirkäüne sütüdä katnaştïlar, 1958 elnïñ jazïnnan başlap, här elnï radiatsijale cirlärdä agaç utïrttïlar. Bu cinajat’, Çiläbeneñ bügenge citäkçeläre tarafïnnan bu keçkenä likvidatorlarga karata kïlgan mäkerläre säbäple, tagï da tiränäja töşä. Türälärneñ kansïzlïgï, sudlar, tanïklïklarïn juk itü, karşïlïklar alarnï inde axïrgaça kabergä kuïp kertä. Ä bit alarga xäzer tïnïçlïk, dävalanu kiräk, ä keşe nindi akçaga ul darularnï alsïn soñ, niçek sanatorijlarga barsïn, bu kotoçkïç tormïşta ul äle gailäsen dä tujdïrïrga tieş bit. Häm tuktausïz sud julïnda çabarga…

6. Häm soñgïsï - Karabolak buença zakon junäleşendä eşläü.

Monda zakonda kürsätelgän ike jul bar. Berençese - zakon nigezendä Karabolak öçen başka küçüçelärgä häm evakuatsijalängän keşelärgä birelgän statusnï raslarga, çönki Karabolakta radiatsija belän zararlanu alarga karaganda da zurrak häm avïlnï küçerü turïnda karar bar. Ikençe - keşelärdä tuplangan radiatsija dozasï buença. Ämma tuplangan radiatsija buença Teça zakonproektï jomşak eşlängän. Anda başka törle sannarnï salïrga kiräk, äjtik, 50 sZv häm 70 sZv - zur taşlamalar belän, dip. Jugïjsä, bolaj kilep çïga - keşe 90 sZv doza tuplïj (bezneñ Karabolakta küplärneñ şulaj), ä nibarï 200 sum akça ala, häm sälamätlege dä inde juk. Bu xäl zakon kabul itkändä üzgärergä tieş.

Kaderle avïldaşlar! Min sezne aktiv bulïrga, üz xokuklarïgïz öçen axïrgaça köräşergä çakïram. Rossija däüläte bezneñ östä atom genotsidï uzdïrdï, ämma bezneñ ruxïbïznï üterä almadï. Bez, Ural tatarlarï, 7 million tatar xalkïnïñ ber öleşe, bez jalgïz tügel - Allah bezneñ belän, millätebez bezneñ belän! Şuña kürä Rossija bezne atom kazanïna salïp kajnatïp ta, juk itä almadï, bez, Karabolak tatarlarï, kaberlärebezdän çïgïp bulsa da, annan cavap taläp itäçäkbez! ITÄÇÄKBEZ!!!»