IKENÇE BÜLEK
Atom atavïnda
Kunaþak – Çiläbe ölkäsendäge berdänber milli rajon. Räsmi mäglümatlar buença, biredä jaþäüçelärneñ nibarï 7 protsentï gïna slavjannar, kalgan 92 protsentï - törki xalïk, jagni, tatarlar häm baþkortlar. Radiatsijadän iñ nïk zïjan kürgän häm bügen dä þul säbäple zur gazaplar kiçerüçelär dä þular. «MAJAK» berläþmäse þuþï Kunaþak rajonïna urnaþkan, östä – tarixï meñ ellïk tatar avïllarï, asta – facigase meñ ellarga bara- çak ülem industrijase… Bu töbäktä jaþäüçelärneñ 80-90 protsentï rak häm nurlanïþ avïrularïnnan gazap çigä. Radiatsija säbäple äcäl çire aluçïlarnïñ da küpçelege – tatarlar. Biredä jaþäüçe tatarlar – atom totkïnnarï häm Rossija uzdïrgan atom genotsidïnïñ korbannarï. Bezneñ bolaj dip äjtergä tulï xokukïbïz bar, çönki tatarlarnïñ radiatsijale üle zonada tormïþlarï þul xakta söjläp tora.
Bez, Bötendön’ja tatar kongressïnïñ maxsus törkeme – xokukçï-juristlar Roza Färdieva, Cämil Safiullin, Gölnaz Xösnetdtnova, Tatarstannïñ atom kurkïnïçsïzlïgï komitetï räise, ekolog-galim Al’bert Garapov, «Tatarstan – jaña gasïr» televideniese zhurnalistï Firdüs Gïjmaltdinov, teleoperator häm min – Bötendön’ja tatar kongressïnïñ Baþkarma komitetï ägzasï, jazuçï Fäüzija Bäjrämova, Çiläbe ölkäseneñ Kunaþak rajonïna, tatarlarnïñ xokuklarï kïsïlu mäs’äläsen tikþerergä-öjränergä dip biregä kildek. Bezneñ biredä kürgännärebez häm iþetkännärebez can teträndergeç ide. Bez biredä axïrzaman avïllarïn kürgän kebek buldïk, atom facigasennän soñ dön’janïñ, tereklekneñ nindi bulasïn küzalladïk, üzlärendä ülem tamgasï jörtkän tatarlarnïñ soñgï süzlären vasïjat’ kebek tïñladïk, mutant, tumïþtan garip balalarnï kürep, önsez kaldïk… Bolar barïsï da atom radiatsijase täesire, «MAJAK» eþçänlegeneñ açï näticäläre
ide…
Äje, biredä här avïl, här çiþmä, här keþe, här zirat böten dön’jaga kïçkïrïp tora - biredä tereklek östennän kotoçkïç täcribä uzdïrïlgan… Biredä keþel ärneñ bar xokuklarï da ajak astïna salïp taptalgan, izelgän, juk itelgän… Keþeneñ Allahtan birelgän iñ zur xokukï - jaþärgä xokuk, ämma biredä tatarlarnïñ gomerl ärenä atom xuca… Keþeneñ sälamät jaþärgä, çista tabigat’k ä, rizïkka xokukï bar, ämma biredä tatarlar daimi räveþtä radiatsija astïnda jaþilär, atom kaldïklarï taþlangan sunï eçälär, radionuklidlï tufraktan tuklanalar, radiatsijale havanï sulïjlar, näticädä, kotoçkïç çirlär belän avïrïjlar häm zur gazaplar belän ülälär…
Keþeneñ üz milli telendä belem alïrga, üz dinen totarga da xokukï bulïrga tieþ, ämma milli rajon dip jörtelgän Kunaþak rajonïnda ber genä saf tatar mäktäbe dä juk, berni çä avïl mäktäbendä tatar tele atnaga ber tapkïr barï tik predmet bularak kïna kertelä… Kalganï barïsï da rus telendä. Gomer bue islam dinen totkan xalïk 70-80 el eçendä dinnän dä çitläþterelde, borïngï mäçetlär mal abzarlarïna äjländerelde, tatarlarnïñ din ähelläre, gïjlem ijaläre juk itelde… Þunïñ östenä, «radiatsijane çïgara » digän jalgan belän, tatar avïllarïn oçsïzlï arakï belän tutïrgannar, xalïknï köçläp eçärgä öjrätkännär, bolaj da bäxetsez, avïru xalïknïñ kulïna arakï tottïrgannar… Bu da Rossija xökümäteneñ mäkerle säjasäte bulgan - radiatsijadän kïrïlïp betmägän tatarlar eçep ülärgä tieþ bulgan… Ämma borïngï tamïrlarï Nux päjgambär zamannarïna, Atilla kebek tatar kaharmannarïna, törki-tatar kaganatlarïna, Altïn Urda, Nugaj-Ural tatarlarïna barïp totaþkan xalïknï xätta atom da alïp berterä almïj… Alar, borïngï törki Atlantida kebek, inde mäñgelekkä kitep jatsalar da, üzläre turïnda böten dön’jaga xäbär birep kaldïralar, böten dön’jaga çañ sugalar…
Dön’jaga atom cäläkäte janïj! Bez, tatarlar, atom facigase korbannarï! Bezneñ jazmïþïbïz sezgä gïjbrät bulsïn, baþkalarnï saklap kalïrga jardäm itsen…
|
Damir Gïjsmetdin |
||
|
Atom koralï jasagan I, mesken avïl. Utïra “Anda barma! Monï eçmä!”, |
Kart-korï jata tüþäktä Närsä soñ monda - avïlmï Kajçan gïna görläp torgan |
Ilgä koral jasagan, dip, Zur maksat öçen, janäse, Bez tatarga töþä inde |
Äje, Rossijaneñ atom arxipelagïnda berençe utrau - borïngï zur tatar avïlï Möslim… Ul «MAJAK»tan nibarï 30 çakïrïm eraklïkta, Tïnïç (Teça) elgasï buena tübängä urnaþkan. Avïl monnan 1500 ellar elek, hunnar zamanïnda uk bulgan bulïrga tieþ, çönki äle 1895 elda biredä hun tatarlarïnïñ borïngï altïn xäzinäläre tabïla häm Peterburgka ozatïla… Bu tirälärdän borïngï törki kurgannar, kaberleklär, xätta þähärleklär tabïluïn da äjtergä kiräk. Þuþï uk Çiläbe ölkäsendäge 4 meñ ellïk tarixi Arkaim þähärlege dä - hun tatarlarïnïñ mirasï. Biredä törki-tatarlar distä meñ ellar jaþägännär, zur däülätlär häm þähärlär totkannar, zur ruxi miras häm taza näsel kaldïrgannar. Häm bügenge köndä þuþï borïngï millät, tiñsez mädänijat, tere, tïrïþ tatarlar atom industirjase tarafïnnan ajagürä çerep ülügä duçar itelgän! Bu xäl ber tarlarga gïna tügel, böten keþelek dön’jasïna karþï junälderelgän cinajat’, dip bäjalänergä xaklï…
Kajçandïr görläp torgan Möslim avïlï bügen çäneçkele timer çïbïk belän uratïp alïngan. Imeþ, þul räveþle xalïknï radiatsijale Teça elgasïnnan saklïjlar. Ä xalïk kaja barsïn, baþka suï bulmagaç? Anïñ maltuarï da þuþï elgada, bala-çaga da cäj bue þunda, jort kiräk-jaraklarï öçen dä xalïk sunï þunnan ala… Ä bu elgaga «MAJAK»tan 150 million kjuri radioaktiv kaldïklar taþlangan, xäzer dä jar bujlarïnda nurlanïþ normadan meñ tapkïr artïk urïnnar bar… Xalïk menä þuþï þartlarda jaþärgä mäcbür itelgän, þuþï atom utravïna bäjläp kuelgan… Þunïñ þomlï näticäse bularak, avïl baþïnda 6 zirat kurkïnïç þaulap utïra… Anda här kön ja»a kaber kazïla… cirendä, suïnda, havasïnda radiatsija mïzhlap torgan Möslim avïlï, tirä-jun’gä kara nurlar taratïp, ülem kötep jata… Avïl þaktïj tarakau häm iskergän, baþka urïnga küçerüne ömet itep, keþelär jaña jortlar salmïjlar… Näticädä, beräm-beräm ziratka küçep
baralar…
1957 elda, «MAJAK»ta þartlau bulgannan soñ, Möslim avïlïn da baþka urïnga küçerergä xäl itälär. Ämma, ni säbäpleder, avïl küçerelmiçä kala, mïskïl itkändäj, Teça elgasïnïñ ber jagïnnan ikençesenä berniçä jortnï küçerälär dä, avïl küçerelgän, dip, xisap birälär. Xalïkka Döresen äjtmilär, alda alarnï nindi ülem kurkïnï çï kötkänen kisätmilär. Möslim xalkïnïñ kinät kenä küpläp ülä baþlavïn, çirläven isä alarnïñ üzlärennän kürälär, imeþ, tatarlar eçä, naçar tuklana, tugannar arasïnda öjläneþep, kan katnaþtïra, imeþ, þuña kürä küpläp ülälär, näselläre korïj… Meñ ellar bue at kebek taza bulgan, här gailädä unïþar bala tärbijaläp üstergän, eçüneñ närsä ikänen belmägän, dinen, telen, näselen saklap kalgan tatar XX gasïr azagïnda gïna þulaj kïrgïjga äjlänep kitkän ikän… Tatarlarnïñ baþlarïna gel þulaj tükep, çükep toralar, baþkalarnï da þuña ïþandïrïrga tïrïþalar. Kotoçkïç ser barï tik Çernobïl’ facigasennän soñ, üzgärtep koru ellarïnda gïna açïla - Möslim avïlï menä inde jartï gasïrga jakïn radiatsijale üle zonada jaþäp jata ikän bit! Teça elgasïna «MAJAK »tan radioaktiv kaldïklar agïp jata ikän, 1957-1967 ellarda da Möslim avïlï radiatsijadän iñ zur zarar kürüçelärneñ berse bulgan! Menä þuña kürä ülem küp, menä þuña kürä avïl xalkïnïñ 80-90 protsentï - garip häm avïru, menä þuña kürä balïk kojrïklï balalar, misez sabïjlar tua baþlagan ikän… Bu xällärne belep teträngän avïl xalkï därräü kütärelä, baþka urïnga küçerüne taläp itä baþlïj. Avïlda ber-ber artlï ictimagïj oeþmalar, xokukïj-ekologik berläþmälär barlïkka kilä, baþta - «Ak tïçkannar», «Atom totkïnnarï», soñrak - «Nabat», «Teça», «Ajgöl» oeþmalarï… Avïl xalkï barï ber genä taläp kuja - üzlären baþka urïnga küçerüne. Urtak kajgï avïlda jaþäüçe tatarlarnï, az sanlï ruslarnï, baþkortlarnï berläþterä, alarnïñ xatlarï, zhalobalarï, taläpläre belän Çiläbe, Mäskäü kabinetlarï tula, Möslim facigase turïnda xäbär xätta çit illärgä dä bärep çïga… Avïlga ber-ber artlï Amerikadan, Japonijadän, Gollandijad än galimnär, belgeçlär kilep töþä, üze dä cimerelep bargan sovet imperijase alarnï bu zonaga kertmäs öçen bötenesen dä eþli. Ämma Möslim facigasen inde ukazkararlar belän genä kaplap kuep bulmïj, tatarlarnïñ jardäm sorap kïçkïrgan avazlarï böten dön’jaga jañgïrïj, böten dön’janï teträtä… Kïþtïm facigase Xirosima häm Çernobïl’ belän janäþä kuela…
1991 elnïñ ijunendä, prezident sajlaularï aldïnnan, Möslimgä Boris El’tsin kilä häm avïl xalkïna jardäm itärgä vägdä birä. Ämma xalïkka bu vägdäneñ öleþçä bulsa da ütäleþen tagï 2 el kötärgä turï kilä. Xalïknïñ köçle basïmï, möräcägat’läre, xalïkara oeþmalarnïñ bu eþkä katnaþa baþlavï Mäskäüne kajber çaralar kïlïrga mäcbür itä. 1993 elnïñ 25 maenda Mäskäüdä «O sotsial’noj zaþite grazhdan, podvergþixsja vozdejstviju radiatsii vsledstvii avarii v 1957 g. na PO «MAJAK » i sbrosov radioaktivnïx otxodov v r. Teça» dip atalgan Federal’ Zakon kabul itelä. Bu zakon nigezendä Möslim avïlïnïñ radiatsijadän zarar kürüçeläre çernobïl’ çelär belän täñgälläþterelä häm alar kebek ük l’gota-taþlamalarga ija bula. Zakonnï tormïþka aþïru jözennän, 1993 elnïñ oktjabrendä Rossija xökümäte þul uk isemdäge maxsus karar da kabul itä. Ber karaganda, avïl xalkïn basïp torgan atom bozï kuzgala kebek - Mäskäü xätle Mäskäüdä alar öçen maxsus zakon çïgaralar, karar kabul itälär… Zakon belän xökümät kararï bar ikän, dimäk anïñ ütäleþe öçen zur akçalar da bülenep birelgän. Þulaj bulgaç, inde zakon kabul itelep, un el ütkännän soñ da, nigä Möslimdä bernindi üzgäreþ juk soñ? Avïl haman küçerelmägän, þuþï radiatsijale zonada ülep jata, keþelärgä çernobïl’çe statusïn da bik sajlap kïna, inde ülem çigenä kilep citkäç birälär, l’gota-taþlamalar bik az, xätta daru alïrga da citmi? Moña cavap ber genä, çönki bu - Rossija. Monda kägaz jazïlsa da, eþ eþlänmi, zakonnar ütälmi, akçalar urlana, keþe gomere çeben gomerenä dä tormïj…
Avïl xalkïnïñ, jugarïda sanap kitkän xokukïj-ekologik oeþmalarnïñ bik nïk jörüläre säbäple, dön’jaga tagï ber karar päjda bula. 1994 elnïñ 24 nojabrendä Çiläbe ölkäseneñ xakimijat baþlïgï «O pereselenii zhitelej sela i stantsii Musljumova Kunaþakskogo rajona» dip atalgan kürsätmägä kul kuja. Anïñ buença avïl xalkï Kunaþak rajonï çiklärendä küçerelergä tieþ bula. 4 meñ keþe jaþägän Möslim avïlï xalkï öçen rajon üzäge Kunaþakta 60 kvartiralï ber taþ jort tözelä, avïlnïñ aerata radiatsijale urïnïnda jaþägän keþelär þunda küçerelä. Ämma - tagï mäker, tagï Rossijadägeçä! Möslim avïlïnnan baþka urïnga küçerelügä, bu avïrulardan böten l’gotataþlamalarïn tartïp alalar, þul taþ bülmälärendä biklänep ülem kötärgä kaldïralar! Jagni, nurlanïþ belän avïrïjsïñmï sin, raktan gazap çigäseñme - baþka cirgä küçügä, böten taþlamalarïñnï jugaltasïñ… Þuþï akçalarga gïna karap torgan garip-gorabaga bu xäl ülem belän ber bula… Häm xalïknïñ ber öleþe, þuþï l’gota-taþlamalar artïnnan kabat Möslimgä kajta, inde bötenläjgä, üz tugan cirenä jatïp ülü öçen kajta… Gacäp xäl bit - äjterseñ, xökümät maxsus räveþtä Möslimlelärne þul radiatsijale cirgä bäjläp kuja, alarnïñ annan kitüen telämi, kitsä, bu biçaralarnïñ böten l’gotalarïn tartïp ala, jardämennän taþlïj… Kajber ekolog-galimnärneñ: «Bu tatarlar radiatsijale cirlärdä täcribä ütkärü öçen kiräk», digän süzläre, çïnnan da, Döreslekkä çïga axïrï. Bu xakta Çiläbe ölkäseneñ tanïlgan ekologï, xokuk jaklau çï Natal’ja Mironova menä närsä dip jaza::
(«Na putjax k duxovno-ekonomiçeskoj tsivilizatsii», Qazan, 1996, bit29.)
Þulaj itep, barïsï da üz urïnïnda utïrïp kala - agulangan avïl da, köçle nurlanïþ algan avïrular da, radionuklidlar agïp jatkan Teça elgasï da, radiatsija çïganagï bulgan «MAJAK» ta… Avïlda berni üzgärmi, barï tik ziratlar häm ülüçelär sanï gïna arta. Bügenge köndä Möslimdä radiatsijadän zarar kürgän 3968 keþe isäplänä, þularnïñ 204e – nurlanïþ avïruï belän avïruçïlar, kalgannarïnda rak, jöräk häm baþka avïrular. Þuþï xätle çirle keþegä 25 urïnlï ber uçastok bol’nitsasï, inde anïsïn da jabu turïnda süzlär jöri. Bol’nitsada 1 gruppa invalidlar, nurlanïþ algan katï çirle keþelär jata, ämma monda andïj avïrularnï dävalau öçen bernindi dä þartlar juk.
Biredä, gomumän, berni dä juk, avïrular kiräkle darularnï, þpritslarnï, xätta sistema apparatlarïna xätle üzläre belän alïp kilälär. Xökümät bu avïrularga birgän 200-300 sum l’gota akçasï menä þuþïlarga kitep bara. Avïlnïñ meñlägän rak avïrulï keþesenä nibarï ber vraç… Ä Çiläbe, Mäskäü vraçlarï isä, üz maksatlarï öçen, üzlärenä kiräk vakïtta gïna avïlga kilep, keþelärneñ kannarïn analizga alïp jörilär, alarnï ölkäneñ häm baþkalanïñ aerïm bol’nitsalarïna jabïp kuep, tikþerälär häm öjränälär… Tikþerü näticälären isä xalïkka äjtmilär. Möslim xalkïn Çiläbedä täcribä ütkärä torgan etlär häm tïçkannar belän janäþä bülmälärdä totularï da bilgele. Tatarlarnïñ gazaplanïp can birülärenä änä þul mäxlüklar gïna þahit
bula…
Avïruçïlarga karata tagï ber säer xäl küzätelä - alarga rak diagnozïn kujmas öçen bötenese dä eþlänä. Avïrularnï gel aldap-joldap, törle çirlär dip tartïpsuzïp jörtälär, alarga rak diagnozï iñ soñgï oçrakta gïna, ülär aldïnnan gïna kuela. Bu isä xökümätkä artïk akça tülämäs öçen häm rak avïrularïn kimetep kürsätü öçen kiräk. Rossija vraçlarï bu avïl xalkïnnan barïsïn da jaþerälär. Barï tik galim-ekologlar, xokukçïlar, dön’ja cämägat’çelege jardäme belän genä, atom facigaseneñ näticäläre bilgele bula. Menä alar - Rossija xökümäteneñ, xärbilärneñ, namussïz vraçlarnïñ tatarlar östennän 50 el bue alïp bargan atom-töþ täcribäse näticäläre.
ATOM TAMGALÏ TATARLAR
Bügenge köndä Möslim avïlïnda här dürt balanïñ berse - mutant, jagni, genetik jaktan garip.
Här biþençe bala jöräk häm sulïþ jullarï, här altïnçï bala aþkazanï häm eçäk çire belän gazaplana.
Mäktäp jaþendäge balalarnï» 7O protsentï akïlga zägïjf’, alarnïñ baþ miläre üsmi jaki anda su kapçïgï…
Xätta 1997 elnï tugan balalarnïñ da kannarïnda atom tamgasï - xronik nurlanïþ bar.
Möslim avïlïnda balalar tuganda uk patologija belän tualar, jagni, kajsïnïñ baþ mie, böere üsmi, kajsïnïñ jöräk, baþka organnar Döres urnaþmagan bula. Äjtik,
1997 elda 47 bala tua, þunïñ 30ï - patologija belän. (67,8 %)
1998 elda 57 bala tua, þunïñ 28e - patologija belän. (49,1 %)
1999 elda 45 bala tua, þunïñ 43e - patologija belän. (95,5 %)
Möslim avïlïnda 90% mäktäp balalarïnda anemija, köçle xälsezlek, immunitet nol’gä tigez.
Möslim avïlïnda «REBENOK-INVALID» digän beleþmägä ija 3 jaþ’lek sabïjlar bar, alar xökümättän aj saen 40 sum jardäm alalar…
Möslim avïlïnda balalar genetik jaktan olïlarga karaganda da zurrak zïjan kürälär. Alar organizmïna eläkkän radiatsija 300 el bue dävam itärgä mömkin, jagni, 40 BUÏN NÄSEL GARIP, ÇIRLE BULAÇAK…
Möslim avïlïnda inde böten gailäläre, näselläre belän ülep betüçelär bar. Biredä ülüçelär sanï tuuçïlarga karaganda ike tapkïr artïgrak. Äjtik,
2000 elda 39 keþe tua, 76 keþe ülä;
2001 elda 58 keþe tua, 81 keþe ülä;
2002 elda 64 keþe tua, 96 keþe ülä;
2003 elnïñ 4 aenda 19 keþe tua, 32 keþe ülä…
Möslim avïlïnda keþeneñ urtaça gomer ozïnlïgï – 40-45 jaþ’…
Biredä rak belän avïruçïlar sanï baþka töbäklärgä karganda 17-23 protsentka kübräk…
Biredä lejkimija, jagni, kan ragï belän avïruçïlar sanï, can baþïna isäplägändä, Xirosima häm Nagasakidan soñ, dön’jada ikençe urïnda tora!!!
Möslim avïlïnda raknïñ nindi genä törläre juk! 1960 eldan 2002 elga xätle Möslim xalkï östennän çïn mägnäsendä rak epedimijase ütep kitkän, biredä xalïk üpkä aþkazanï, eçäk, analïk, kükräk, kan, bavïr, baþ mie, bugaz, üoeäç, bit, tire, söjak, tel, biz, sulïþ jullarï, talak, jöräk raklarïnnan ülgän! Bolar - tieþle darular, tärbija, akça bulmagannan tilmerep, gazaplanïp ülgän tatarlar… Tatarlar, dim, çönki jözlägän keþedän torgan bu ülem isemlegendä ruslar berniçä genä keþe. Misal öçen, menä 2002 elda raktan ülüçelär isemlege:
| Abdullina Nailä Zinnät kïzï Ägzämova Mädinä Gatijatulla kïzï Bajbulatov Minnican Ramazan ulï Baranovskij Arkadij K. Väliev Nurulla Möxibulla ulï Vafina Zahirä Gabdraxman kïzï |
Cicandarov Bulat Karelina Valentina Pavlovna Kidraliev Näbi Miftaxov Kaþaf Nasïjrova Xömäjrä Gajnetdin kïzï Räxmätullina Galija Männän kïzï |
Säetxucin Abdulväli Sägïjt’ ulï Safieva Riva Soltanov Abdulmäcit Timergazin Motïjgulla Soltanhadi ulï Þäjxislamov Xalit |
|
Avïr tufragïgïz ciñel bulsïn, gaziz din kardäþlär, millättäþlär… cir jözendä kürgän tämug gazaplarïgïz axirät könegezgä dä ijarep barmasïn, canïgïz mäñgelek tïnïçlïkta bulsïn… |
||
Nurlanïþ avïruï belän xisapta toruçïlar häm ülüçelär belän dä þul uk xäl - alarnïñ 95 protsentï tatarlar häm baþkortlar, berniçä genä rus keþese… Tatarlarnïñ cir teträtep jaþägän irläre - Kahirovlar, Cicandarovlar, Soltanovlar, Xäjatovlar, Räxmätullinnar, Galimovlar, Gïjläcevlar, Säetxucinnar, Fäjzraxmanovlar, Välievlar, Miftaxovlar - alar berse dä juk inde… Jözlägän, meñlägän atom korbanï bu dön’jada juk inde… Monï tatarlarga karata uzdïrïlgan ETNIK GENOTSID, dimiçä, tagï ni diseñ?! Meñnärçä ellar bue þuþï cirlärneñ töp xucasï bulgan, däülätlär totkan, zatlï näsel kaldïrgan tatarlar menä þulaj üz cirlärendä, üz öjlärendä radiatsijadän agulanïp ülälär. Häm þuþï cinajat’ öçen berkem cavap birmi!!! Küktä ber koþ, diñgezdä ber balïk, cirdä ber böcäk jukka çïksa, böten keþelek cämägat’çelege ajakka basa. Ä monda millät xätle millät, avïl xätle avïl, näsel xätle näsel küz aldïnda jukka çïgïp, ülep jata!
Möslim avïlïnnan jaþ’ kenä ber xatïnnïñ tilmerep äjtkän süzläre haman onïtïlmïj:
«Bez ülemnän kurïkmïjbïz, - dide ul. - Bez raktan gazaplanïp jatudan kurkabïz… Ä bit þundïj matur itep jaþärgä bula ide…»
Äje, alarnïñ matur itep jaþärgä, digän tormïþ xïjallarïn ülem industrijase tarmar itep taþlagan… Alarnïñ iñ jakïnnarïn, iñ gazizlären tartïp algan - ata-analarïn, balalarïn, tugannarïn, söjgän jarlarïn, üz gomerlären…
…Bez bu urïnda Möslim tatarlarïnïñ jaþäü häm ülem tarixlarïn urnaþtïrabïz. Alarnï xäzergä isännär jazgan, üz kullarï belän jazgannar… Alarda näsel häm gailä tarixlarï da, þuþï xälgä kalularïna açï ränceþ tä, jaþärgä soñgï ömet tä çagïla…
Atom upkïnïna kitep bargan tatar atatlantidasïnïñ soñgï avazï, soñgï xäbärläre… Ukïgïz häm tetränegez, ukïgïz häm gïjbrät alïgïz, ukïgïz häm ujlanïgïz… Bügen - alar, ä irtägä?..
XÄJATOVLAR GAILÄSE
Elga (Teça) belän bäjle berençe balaçak xätiräm - ul çäneçkele timer çïbïk ide… Elganï bez timer çïbïk aþa häm ul çaktagï iske agaç küperdän kürä idek. Äti-äni bezne elgaga cibärmäskä tïrïþa ide. Ämma nigä anda barïrga jaramagïnïn añlatmïjlar, mögaen, üzläre dä belmägänder. Bez, balalar, küpergä menep, elga utrauçïklarïnda üskän çäçäklärne kararga jarata idek, alar, nigäder, bik cete al töstä ide… Elgadagï balïklarnï da küzätä idek, alar küp bula ide, ä su, karap torïþka, bik çista kürenä ide. Ämma äti-änilär bu elganï «atomlï» dip äjtälär ide, soñïnnan, mäktäptä fizika ütä baþlagaç, atomnïñ närsä ikänen añladïm, elga atomï belän baþka atomnar arasïnda nindi aerma bar ikän soñ, dip ujlana baþladïm. Äti-änilär 1957 elgï avarija turïnda siräk söjlilär ide, bu xakta söjlägändä dä pïþïldauga küçälär ide. Niçekter, äni þulaj söjläde: 1949 eldan elganïñ suï bozïlgan, ul jaþel töskä kergän, ä alar annan eçärgä su ala torgan bulgannar, ker çajkagannar… Ul çagïnda äle çäneçkele timer çïbïk bulmagan. Elgadan alarnï Nigaj isemle keþe kuïp torgan, belmim, bu räsmi karavïl buldïmï ikän, ällä ul üze sizenep balalarnï kudïmï ikän? Soñïnnan ul «Nigaj tile» digän kuþamat aldï, çönki keþelär añlamïjlar ide - niçek inde ul elgaga jörergä jaramïj? Keþelär elgadan baþka tormïþlarïn küz aldïna da kiterä almïjlar ide…
Miña äbi eþ kïna elganïñ elek nindi buluï turïnda söjli ide. Anïñ söjläve buença, elga elek kiñ häm tirän bulgan. Ämma ul sunïñ kajda kitüen äjtä almïj ide, anï japkannar (bugannar), dija ide. Äniem belän baþka avïlga bargaç häm timer çïbïksïz elga kürgäç kenä min üzebezneñ elga belän närsäder bulganïn añladïm. Ul avïlnïñ elgasïna jakïn barïrga mömkin häm anda militsija dä tormïj ide… Elgabïzda nider barïn belsäk tä, bez barïber anda su koena idek (ä tagï kaja barasïñ)? cäen ker çajkïj idek, kaz häm bozaularnï biredä jörtä idek… Çönki bez bernärsä dä belmi idek…
Ul ellarda (60-70nçe ellar) nurlanïþ avïruïn belmilär ide, «elga avïruïnnan» ülde, dip äjtälär ide. Kürþebez Sacidäneñ änigä söjlägänen xäterlim - axïrïsï, avarijadän soñ, alarnï Mäskäügä alïp kitkännär, anda annan «Elga avïruï» tapkannar, arka miennän punktsija algannar… 1992 elda ul bugaz ragïnnan ülde…
Böten klassïbïz belän ber kïz öçen borçïluïbïz istä kalgan. Anda ak kan avïruï, jagni, lejkemija ide. Anï Mäskäüdä dävaladïlar, ul annan iptäþ kïzlarïna xatlar jaza ide. Ul kïz üzeneñ üläsen belä ide häm 18 jaþendä ülde… Min inde anïñ isemen dä, familijasen dä xäterl ämim, Lenin uramïnda torganïn gïna beläm. Bezne ul çagïnda anïñ üleme terändergän ide…
Möslim mäktäbenä här elnï FIBtan (Fizika-Biologija institutï filialï) vraçlar kilep, tikþerülär ütkärälär ide. Istä kalganï þul - avïz eçendä mikrofon kebek närsä totasïñ, häm ul pribor nider kürsätä. Bezgä anïñ närsä ikänen äjtmädelär, ämma olïlarnïñ söjläve buença, bezdä þulaj nurlanïþnï tikþerülären añladïm. MÖgaen, ul dozimer bulgandïr. Tögäl genä äjtä almïjm…
Keþelärneñ bik küp ülüläre istä kalgan. Monïñ säbäpçese - elga, dip söjlilär ide. Min üskän uram zur tügel, ike uramnï - Lenin häm Puþkin uramnarïn totaþtïra. Anda nibarï 12 jort ide, jagni, 12 gailägä 70läp keþe jaþi ide. Minem küz aldïmda gïna da 31 keþe ülde - ike ajlïk baladan baþlap, ölkännärgä kadär… Bu - 12 gailä öçen kotoçkïç san. Ülüçelär arasïnda 70tän uzgan ber genä keþe dä juk ide, belüemçä, ülüçelärneñ 20se 50 jaþ’kä kadär ide…
Teça elgasï, digändä, min menä þularnï xäterlim… Minem öçen bu - kurkïnïç süz…
Minem äniem, çïgïþï belän Xucina Zemfira, ozak jaþäüçelär gailäsendä tugan. Anïñ ätise Fazlïj babaj 84 jaþendä ülgän. Babajnïñ kïz tugannarï barïsï da 90 jaþ’tän artïk jaþädelär, berse 97 jaþendä ülde. Minem äbiem Mägfürä 1911 elda tugan, äle dä isän, naçar jörsä dä, Koränne küzleksez ukïj. Jagni, minem äniem fizik jaktan nïk, sau-sälamät gailädä tugan. Ämma balalar üskändä, alar näk Teça elgasï jarïnda jaþilär, annan soñ da elgadan erak küçmilär. 1949 elda änigä 12 jaþ’ bula, ul elgadan eçär öçen häm kiräk-jaraklarga niçek itep su taþuï turïnda eþ söjli ide. Ul elgada ker çajkagan, su kergän. Þunda uk sïerlar jörgän, kaz-ürdäklär jözgän. 1968 eldan baþlap minem kart äbiem üzeneñ 4 balasïn, babajnï häm onïgïn ber kijaven ike kilenen cirlägän… Alarnïñ kübese avïrïp ülgän.
Kart äbiemneñ balalarï:
1. NURIÄXMÄT - 62 jaþendä üpkä ragïnnan ülde, anïñ xatïnï 1989 elda ülde;
2. ZAN - Üzbäkstannïñ Almalïk þähärendä, 36
jaþendä, bronxlardan ülde;
3. ZEMFIRA (minem äniem) - 62 jaþendä ülde. Anïñ aþkazanï astï bize eþläüdän tuktadï.
4. RIFKAT’ - 51 jaþendä jöräk avïruïnnan ülde.
Alarnïñ härberseneñ avïruï törle, bolarnï berniçek tä näsel avïruï, dip äjtep bulmïj. Bu näseldä keþelärneñ gomere kïskargannan-kïskara bara. Minem üzemdä dä köçle anemija, kanïmda eritrotsitlar küp.
Minem ätiem RÄXMÄTULLIN ÞÄJDULLA, gailädä ikençe bala bula. Anïñ olï abïjsï 1949 jaki 1950 elnï 19 jaþendä ülä, ätineñ äjtüe buença, nindider üpkä avïruïnnan. Minem äti 1999 elda, 68 jaþendä, üpkä ragïnnan ülde. Anïñ enese Kärämätulla 57 jaþendä insul’ttan ülde. Annan alda gïna anïñ 23 jaþ’lek ulï Möxtär böere avïrïp ülgän ide. Äti jagïnnan äbineñ kalgan 7 balasï xäzergä isän, ämma bu ozakka barïrmï - ber Alla belä…
Minem ätiem jagïnnan äbiem Zahurä 1911 elda tugan häm xäzer dä isän. Ul babajnï, öç balasïn, ike onïgïn cirläde… Äbi üze ozïn gomerle buldï, ämma anïñ balalarï irtä ülälär, ä onïklarï isä tagï da jaþ’tän kitälär…
Minem äti-äniem 1955 elda öjläneþkännär häm ikese dä ber elda - 1999 da ülälär… Äni ätidän 4 kenä aj artïk jaþäde. Alar gomer bue avïrdïlar. Böten avïrularïn xätta sanap ta beterep bulmïj…
Äti 1999 elda insul’t kiçerde, añïna kilep jöri baþladï, ämma gel avïrdï. Üpkäse þeþkän, dip diagnoz kujdïlar. Bez barï tik 1998 elnïñ maenda gïna anda üpkä ragï ikänen beldek. Anda nurlanïþ avïruï buluï turïnda 1999 elnïñ fevralendä, ülerenä 20 kön kalgaç kïna dokument kilde, härxäldä, bez beleþmälärne 1998 elnïñ maenda uk alarga cibärgän idek. Äti bik gazaplanïp ülde, narkotiklar citmäde, MÖgaen, ul alarga inde ijalängän dä bulgandïr. Ul balalarï, kart anasï häm xatïnï küz aldïnda can birde…
Minem äniem - Zemfira gomer bue avïrdï, läkin vraçlar berkajçan da aña citdi diagnoz kujmadïlar, kieresençä, ülerenä ber el kala aña avïruïnïñ radiatsija belän bäjläneþe juk, digän beleþmä birdelär. Gipertonija, üt kuïgï, böerlär häm üpkälär - bolar barïsï da änineñ avïrularï. Här elnï, kajvakïtta, elïna ikeþär tapkïr, ul FIBta dävalandï, alar jazïp birgän darularnï eçte. 1999 elnïñ ijunendä anï, üpkäse þeþkän, dip, ölkä bol’nitsasïna saldïlar, ämma böten eçen þeþ baskanïn beldelär. Änigä aþïgïç operatsija jasadïlar, çönki üte kinät küp taralu säbäple, anïñ aþkazanï astï bize eþlämi baþlagan ide. Änineñ aþkazanï astï bizen alïp taþladïlar, ämma bu jardäm itmäde, ul un könnän ülde… Aña äle 62 jaþ’ tä tulmagan ide…
Äti belän änineñ 42 el urtak tormïþta biþ balalarï tua. Bügenge köndä þularnïñ öçese isän.
Min iñ olïsï, 1956 elnïñ 14 ijulendä tudïm. Mindä xronik pielonefit, jöräk çire, tamïr-buïn avïrularï, xätta sau-sälämät teþlärem dä koela, härvakït añkavïm þeþä, bik tiz arïjm häm xälsezlänäm.
Gailädä ikençe bala Färit ide, ul 1958 elda tudï häm 1992 elda 34 jaþendä ülde. Anïñ jöräge avïru ide, jöräge kan äjläneþen köjli almïj baþladï häm näticäse ülem belän bette.Þuþïköngä xätle min tuganïmnï jugaltu kajgïsï belän kileþä almïjm, üz jörägem dä gel jaralï…
Öçençe tuganïm Rafit 1959 elda tudï. Ul bala çakta da bik küp avïrdï, xäzer dä avïru. Anïñ gipertonija krizislarï bula.
Dürtençe tuganïbïz El’vira ide. Ul 1961 elnïñ 23 fevralendä tudï häm þul uk elnïñ 9 maenda ülde. Diagnozï - tumïþtan jöräk çire.
1962 elda Venera señelebez tudï. Anïñ härvakït baþï avïrta, bronxit. Ämma jaxþï itep tikþerü ütkäne juk. Minem 8 tugannan tuganïm arasïnda ber genä sälamät keþe dä juk, alar turïnda «Mondïjlarnï kosmonavtlïkka almïjlar», dilär. Kosmonavtlïkka tügel, alar armijagä dä jaraksïz. Tuganda uk patologija belän - cenes organnarïnda þeþ, kan basïmï, küz avïruï häm baþka çirlär belän tuuï çïlar bar.
Min, XÄJATOVA GÖLFIRÄ ÞÄJDULLA kïzï (tumïþïm belän Räxmätullina), 1957 elnï XÄJATOV RAFIT MÄÜLET ulïna kijaügä çïktïm. Iremneñ ata-anasï raktan üldelär. Ätise Xäjatov Mäület - bronxlar ragïnnan, änise Xäjatova Möxtärämä - turï eçäktä raktan. Ul þulaj uk þikär çire belän avïrdï, üpkäläre sälamät tügel ide.
Minem 42 jaþ’lek irem inde 4 operatsija kiçerde, biþençesen täkdim itkännär ide, bez baþ tarttïk.
Berençe operatsija - 1991 elnïñ aprelendä aþkazanïna.
Ikençe operatsija - 1991 elnïñ oktjabrendä aþkazanïnda kislota jasïj torgan bizen aldïlar.
Öçençe operatsija - 1997 elnïñ nojabrendä aþkazanïna häm eçägesenä.
Dürtençe operatsija - 1999 elnïñ maenda umïrtka baganasïna.
Ul xäzer dä gel avïrïj, ämma FIB vraçlarï anïñ bu avïrularïn radiatsija belän bäjle tügel, dip isbatlïjlar. Þunïñ östenä, aña äle jaþ’ çakta uk xronik bronxit, digän diagnoz kuelgan bulgan.
Bezneñ öç balabïz bar.
Zur ulïbïz Artur 1976 elnï tuganda uk patologija belän tudï. Anïñ uñ jak böerendä diflozij, jagni, anïñ uñ jak böere üsmäde, äçterxan çiklävege zurlïgïnda gïna kaldï, ä sulï üste. Þulaj uk aña pielonefrit diagnozï kueldï. Xäzergä anïñ kan basïmï äjbät, vraçlar barïsï da jaxþï bulïr, dilär. Ämma anïñ kan basïmï üzgärä baþlauga, aña operatsija jasarga kiräk bulaçak. Min anïñ gomere öçen bik kurkam. Teläsä nindi virus, infektsija, agulanu jaki köçle daru tözätä almaslïk xälgä kiterergä mömkin.
1980 elgï kïzïbïz Julija kardiologka xisapka basarga tieþ. Anïñ jöräge baþka keþelärneke kebek urnaþmagan, ul ber jakka kïjþajgan. Vraçlar äjtüençä, anïñ jörägendä iþemija avïruï baþlanïrga mömkin. Anïñ böerl äre dä kiñäjgän.
1982 elgï ulïbïz Denista kürenep torgan patologija juk, ämma anïñ immun sistemasï bik zägïjf’. Ul bik eþ avïrïj, ber genä epedimijane dä kaldïrmïj.»
Menä þundïj näsel, gailä tarixï, tuu häm ülem, avïru tarixlarï… Raktan gazaplanïp ülgän ata-analar, alarnïñ çak österälep jörgän balalarï, avïþ jöräk, çerek böer belän tugan onïklarï… Istäleklärneñ axïrïna bol’nitsalardan törle beleþmälär, ülem tanïklïklarï terkälgän…Häm ber genä oçrakta da bu avïrularnïñ töp säbäpçese itep radiatsija kürsätelmägän, nurlanïþ diagnozï kuelmagan, taþlama-l’gotalar birelmägän. Inde böten näsel küz aldïnda çerep, ülep bara, vraçlar isä haman alarnïñ üzlären gaeplilär, haman atomçïlarnï jaklïjlar, alarnïñ cinajat’lären kaplïjlar. Keþe ülgänçe þulaj suzalar, ä ülgäç mäetkä inde l’gotalar da, darular da, kajdadïr küçü dä kiräkmi… Jazmïþ alarnï tïn gïna avïl çitendäge ziratka küçerep kuja…
Ä «MAJAK», «MAJAK» niþli? Keþelärne þulaj gazaplanïp jaþärgä häm tilmerep ülärgä mäcbür itkän «MAJAK» berläþmäse nik bu xällärne kürmi, üz korbannarïna jardäm itmi?! Ul bit xäzer milliardlar belän eþ itä - dön’janïñ 15 ilenä izotoplar sata häm dön’janïñ küp illärennän üzenä atom kaldïklarïn saklarga ala. Bu xätle bajlïk, mömkinleklär belän, ägär teläsälär, alar Möslim xalkïn ajga küçerep kuja alïrlar ide, bu biçaralarnï dön’janïñ iñ jaxþï bol’nitsalarïnda dävalap, üz gönahlarïn beraz bulsa da jua alïrlar ide… Juk, «MAJAK» bolarnïñ bersen dä eþlämi, janäþäsendä genä ülep jatkan tatar avïllarïn ul kürmämeþkä salïþa, bu kïrïlunïñ radiatsija säbäple ikänen tanïmïj. Ä namussïz vraçlar, ölkä häm rajonnïñ satlïk, lobbist türäläre atomþiklarnï jaklïj, mögaen, «MAJAK»nïñ majlï kalcasïnnan alarga da öleþ çïgadïr. Ämma ul öleþ baþkaça da kilergä mömkin bit - alarnïñ üzlärenä dä kara nurlanïþ bulïp, jaman þeþe bulïp, äcäl çire bulïp… Tilmerep ülgän keþelärneñ küz jaþ’läre alarnï da ber kön kilep totarga mömkin… Keþe kajgïsïnda, keþe gomere xakïna zur akçalar eþläp jatuçïlar bolar turïnda ujlïjlarmï ikän?
Ämma, bik siräk oçraklarda bulsa da, ölkäneñ meditsina uçrezhdenieläre Möslim tatarlarïnïñ ülem oçraklarïn radiatsija belän bäjlärgä mäcbür bulalar. Þundïj siräk oçraklarnïñ berse Xösnetdinovlar gailäsenä karïj, þuña kürä bez bu näsel tarixïna da centekläbräk tuktalïp ütärgä buldïk. Çönki þuþï gailä misalïnda böten avïlnïñ facigase çagïla häm biredä jaþäüçelärneñ barïsï da, bernindi tikþerülärsez, «Radiatsijadän zarar kürgän» dip bäjalänergä xaklï. Menä ul gailäneñ jaþäü häm ülem tarixï:
XÖSNETDINOVLAR GAILÄSE
Gailä baþlïgï - XÖSETDINOV GÏJLMETDIN NURETDIN ulï;
Anïñ xatïnï - XÖSNETDINOVA RÄÞIDÄ ZAKIR kïzï;
Alarnïñ balalarï - ROZA (1952 elgï), FÄRIT (1953 elgï), MARAT (1956 elgï), MIDXÄT (1958 elgï), MARS (1960 elgï).
Gailä 1951 eldan Möslim stantsijasendä, Tsentral’naja uramïnda, 106nçï jortta jaþi.
Balalar Möslim stantsijaseneñ 96nçï mäktäbendä ukïgannar..
«Min zur eþçe gailäsendä tuïp üstem. Bez gailädä 5 bala idek. Ber küreneþ istä kalgan. Miña niçä jaþ’ ikänen xäterlämim, elnïñ kajsï vakïtï ikänen dä onïtkanmïn. Ämma ölkännärneñ ber xäbärdän bik nïk xäveflängännären xäterlim: Teça elgasïndagï böten balïk öskä kalkïp çïkkan häm jar buen tutïrgan ide. Ir-atlar ul balïknï öjlärenä dä alïp kajtalar. Bezneñ iþek aldïnda da 3 balïk elenep tordï, alar bik zur balïklar ide, çurtanmï, cäenme þunda… Bez, balalar, barïp, alarnï totkalap ta karadïk. Ämma ul balïklarnï berkem dä aþamadï. Annan, berniçä el rättän, Möslim uçastok bol’nitsasïnnan bezneñ uramga kïzïl tärele maþinalar kilä baþladï. Ö lkännär ul vakïtta öjdä juk, barïsï da timer julda eþli, irtän kitälär, kiç kenä kajtalar. Balalar isä üzläre genä kala. Maþinaga 5-6þar bala utïrtïp, stantsijadän 5 çakïrïm çitkä alïp kitep, bezne ülçilär, tikþerälär, avïzlarïbïznï açtïralar, tagï ällä närsälär… Annan bez cäjaü öjgä kajtïp kitäbez, maþina isä jaña törkem balalarnï alïp kilä. Nigäder, ölkännärne tikþermädelär, balalarnï gïna karadïlar. Vraçlar çit keþelär - ruslar ide, çönki bezneñ uçastok bol’nitsasïnda, nigezdä, tatarlar häm baþkortlar gïna eþli. Bu vraçlar kajdandïr kilgän bulïrga tieþlär. Ämma bezgä dä, bezneñ äti-änilärgä dä berkem bernärsä añlatïp tormadï.
Äti 1951 eldan 1988 elga kadär timer julda eþläde. Anïñ eþ stazhï - 37 el, änineke - 26. Þundïj zur gailäne aþatu öçen, mal-tuar totarga da turï kilde. Eþçelärgä maxsus peçän çabu urïnnarï birelmägän ide, þunlïktan, peçänne Teça elgasï tugajlarïnda äzerlädelär. Baþta bu eþ tïelgan ide, elga militsijase peçännärne dä jandïrïp jörde, þtraflar salalar ide. Elga buenda peçänne, nigezdä, timer jul eþçeläre çaba ide. Çönki kolxoz häm sovxozlarda eþläüçelärgä peçänlek cirlär birälär, ä timer julçïlarga - juk. Þuña kürä tïelgan urïnnarda «urlaþïp» çabarga turï kilä ide. Ä inde 1985 eldan soñ, Kön’jak Ural atom elektrostantsijasen tözärgä agitatsija baþlanga ç, Teça elgasï bujlarïnda böten keþegä peçän äzerlärgä röxsät ittelär…
1969 elnï min ukïrga Kurgan ölkäsenä kittem, anda eþlädem, kijaügä çïktïm, anda kïzïbïz El’mira häm ulïbïz Ildar tudï. 1987 elda kabat tugan jaklarga äjlänep kajttïk, bezne näk elga buena, 101 km dagï timer jul küpere janïna urnaþtïrdïlar. Ä ul urïn radionuklidlardan iñ nïk zarar kürgän cir bulïp çïktï. Bu radiatsijagä ijalänü 1,5-2 el bue bardï. (Bez barïp tikþerdek - ul urïnda radiatsija xäzer dä 1500 mkr/ç, bu - normadan meñ tapkïr artïk, digän süz. - F.B.)
Eþtän öjgä kajtkanda, min üzem dä, irem dä xälsezlek, baþ äjlänüe toja baþlïj idek. Jartï julga citkändä, ajaklar totmïj baþlïj, utïrïp, jal itärgä turï kilä, annan soñ gïna julnï dävam itäseñ. Öjgä kajtïp citkäç, divanga ava idek. Sine kurku biläp ala, äjterseñ lä, jugarïdan upkïnga oçasïñ…
Min üzem baþta meditsina uçrezhdenielärenä kürenm ädem, ä irem Väliev Räximcan Çiläbegä tikþerelergä bardï. Aña, barïsï da jaxþï, digännär. Ul çagïnda kïzïbïz El’miraga - 10, ulïbïz Ildarga 9 jaþ’ ide. Ber eldan ikesendä dä anemija taptïlar, alar Kurgan ölkäsennän sausälamät kilgän balalar ide…
Tagï ber eldan, jagni, 1988 elda, ulïbïznïñ mantuga uñaj reaktsija buldï. Öç el rättän þulaj. Annan soñ ul Çiläbedä tuberkulez dispanserïnda jattï, ike aj Miassta sanatorijda buldï. Menä berniçä el inde ul tuberkulez dispanserïnda xisapta tora. Xäzer ulïbïzda gastrit, gajmorit, gepatit… Ike balabïznïñ da organizmï bik zägïjf’, immunitet nol’gä tigez.
ELGABAÞÏ–NÄSELBAÞÏ–AVÏRU BAÞÏ:
«XÖSNETDINOV GÏJLMETDIN NURETDIN ulï.
193O elnïñ 15 janvarendä, Möslim avïlïnda tugan. 1955 eldan kükräge avïrtuga zarlana baþlïj. Çiläbe tuberkulez dispanserïnda, FIBta, timer jul bol’nitsasïnda jata. Xäle jaxþïrmïj. 1997 elnïñ fevralendä üpkäsendä rak tabalar. 1997 elnïñ 17 dekabrendä, 67 jaþendä ülä.
XÖSNETDINOVA RÄÞIDÄ ZAKIR kïzï.
1931 elnïñ 15 maenda Möslim avïlïnda tua. 30 el bue vraçlarda xisapta tora. Diagnozï: gipertonija. 1999 elnïñ 10 janvarendä berençe insul’t kiçerä, þul elnïñ 10 avgustïnda ikençe insul’t bula. Ike atna telsez jata. 1999 elnïñ 23 avgustïnda 68 jaþendä ülä.
XÖSNETDINOVA (VÄLIEVA) ROZA GÏJLMETDIN kïzï.
1952 elda tua. 1993 elda analïgïnda mioma tabalar, 1994 elda operatsija jasïjlar. 1995 elda avïz eçendä kista tabalar, operatsija jasïjlar. Bik eþ avïrïj, baþï sïzlïj, tiz salkïn tija, köçle xälsezlek, jabïklïk, avïrlïk citmäü.
XÖSNETDINOV FÄRIT GÏJLMETDIN ulï.
1953 elda tua. Jaþ’ çagïnnan uk gastrit bula, kïrïk jaþ’tän soñ gel salkïn tiep çirli. Monïñ östenä, anda osteoxondroz. Färitneñ 1978 elgï ulïnda - pilonefrit, 1980 elgï kïzïnda -
gastroduanit.
XÖSNETDINOV MARAT GÏJLMETDIN ulï.
1956 elnïñ 10 fevralendä tua. Tuganda, ajagïnda altï barmak bula. 5-6 jaþendä aña operatsija jasïjlar. 1998 elda Maratta tire ragï tabalar. 1998 elnïñ dekabrendä aña berençe operatsija jasala, 1999 elda - ikençe operatsija bula. 2000 elnïñ fevralendä ul 43 jaþendä ülä. Anïñ ike kïzïnda da - gastroduanit häm
anemija.
XÖSNETDINOV MIDXÄT GÏJLMETDIN ulï.
1958 elda tua. 4 el gailäse belän Teça elgasï buenda, 101 km da jaþi. Berniçä el rättän xronik pankreatit belän häm vraçlar añlata almagan avïru belän avïrïj. Ul eþli baþlasa, jagni, az gïna köç kujsa, þunda uk temperaturasï kütärelä, tänendä avïrta torgan jomþak þeþlär barlïkka kilä. Tikþerülär bernindi näticä birmi. Anïñ xatïnï Ramilädä - anemija, vraçlarda xisapta tora, 16 jaþ’lek kïzlarïnda - gastrit.
XÖSNETDINOV MARS GÏJLMETDIN ulï.
1960 elgï. 90nçï ellarda jaþäü öçen Saratovka küçep kitä. Anda berniçä aj jaþi. Ämma organizmï ijalänä almïj. Anda baþka tör radionuklidlar belän pïçrangan territorija bula, häm vraçlar kiñäþe belän, Mars jañadan Çiläbe ölkäsenä äjlänep kajta. Soñgï vakïtta anïñ böerl äre, buïnnarï avïrïj. Ike kïzïnda da zägïjf’ immunitet.
ISXANOVA (VÄLIEVA) EL’MIRA RÄXIMCAN kïzï.
1977 elda tua. 1987 eldan Möslim stantsijasendä jaþi. 8 el Teça elgasï buenda, elgadan 100 metr eraklïkta jaþi. Berniçä eldan anda anemija tabalar, anïñ bugaz bizläre dä zurajgan, buïnnarï avïru.
VÄLIEV ILDAR RÄXIMCAN ulï.
1978 elgï. Tubdispanserda xisapta tora, gastroduanit, aþkazanïnda äçetkeç tübän, anemija. Immunitet nol’gä tigez.
ISXANOVA DIANA RÄIS kïzï (El’miranïñ kïzï) - 1997 elgï. Diagnozï anemija».
Bu - ber näselneñ nibarï 70 ellïk tarixï…. Radiatsijad än gazap çigüçe dürtençe buïn… Äbi-babalar inde raktan gürgä kergän, ata-ana, tugan-tumaça bol’nitsadan çïgïp tormïj, operatsija artï operatsija jasata, onïklar bol’nitsalarda xisapta tora, ä dürtençe buïn - 7 jaþ’lek Dianada inde tumïþtan anemija, xälsezlek, köçsezlek… Döresen äjtkändä, bolarnïñ barïsïnda da ber diagnoz - babalarï häm ätiläre Gïjlmetdin abzïjda bulgan radiatsija çire, nurlanïþ avïruï. Bu - ber Xösnetdinovlar näselendä genä tügel, böten Möslim avïlïnda þulaj, ämma vraçlar, meñ törle baþka diagnoz kuep, nurlanïþnï, raknï, radiatsija näticälären jaþerergä tïrïþalar. Äjtkänebezçä, bik siräk oçraklarda, üler aldïnnan jaki ülgäç kenä, avïrunïñ Döres säbäpçesen kürsätergä mäcbür bulalar. Xäzer sezneñ igtibarga þundïj ber tarixi beleþmäne täkdim itäbez. Ul Xösnetdinov Gijlmetdin abzïj üpkä ragï belän ülärgä näk 20 kön kala, 1997 elnïñ 28 nojabrendä, Çiläbe þähäre ölkä klinik bol’nitsasïnda, ekspert sovetï tarafïnnan birelä:
« REÞENIE EKSPERTNOGO SOVETA
Regional’nïj Mezhvedomstvennïj Ekspertnïj Sovet na zasedanii № 13 ot 11.11.97 g. rassmotrel predstavlennuju meditsinskuju dokumentatsiju na Xusnutdinova G.N., 1930 goda rozhdenija, prozhivajuþego na territorii, zagrjaznennoj radionuklidami, ob ustanovlenii priçinnoj svjazi zabolevanij (smerti) s radiatsionnïmï i drugimi neblagoprijatnïmi faktorami vozdejstvija v rezul’tate radiatsionnoj avarii (ili vïpolnenija rabot) na PO «MAJAK».
USTANOVLEN DIAGNOZ: Tsentral’nïj rak verxnej doli levogo legkogo T4 №2MO.
ZAKLJUÇENIE: Zabolevanie (invalidnost’) svjazano s radiatsionnïm vozdejstviem vo vremja prozhivanija na territorii, zagrjaznennoj radionuklidami v rezul’tate radiatsionnoj avarii na PO «MAJAK».
Predsedatel’ MES: TJUKOV Ju.A».
Äjtkänemçä, menä þundïj beleþmäne, jagni, «MAJAK»ta bulgan avarija säbäple, radiatsijadän zarar kürde, digän dokumentnï bügen tikþermiçä dä HÄR MÖSLIMLEGÄ birergä bula, çönki alarnïñ barïsïnïñ da bu xätle avïrularïnïñ säbäpçese - «MAJAK» berläþmäse, radiatsija. Kürgänebezçä, kajber oçraklarda xökümät, soñ bulsa da, bu tatarlarnïñ radiatsija säbäple ülülären tanïrga mäcbür. Ämma isännär öçen mondïj taþlanma juk. Tatar, kajda da, üzeneñ xaklï ikänlegen ülep añlatïrga tieþ… Bigräk tä - Rossijadä… Möslim avïlï bügen dä radiatsijaneñ näk üzägendä - Teça elgasï buenda utïra.
Bez üz küzlärebez belän kürdek - radiatsija 100 - 1000, xätta 1800 mkr/ç bulgan urïnnarda mallar jöri, malajlar elgada balïk tota, keþelär jaþi… Ä kaja barsïnnar? Keþelär þundïj þartlarga kuelgan - alar öçen Rossijadä baþka cir, baþka su, baþka tormïþ tabïlmagan… Bez Möslim cirle üzidaräsendä baþka urïnga küçerüne sorap jazgan jözlägän gariza kürdek, alar arasïnda xätta 10 keþelek iþle gailälär dä bar ide… Nindi zur faciga - keþe üz teläge belän tugan cirlären taþlap kitärgä gariza jaza, ütenä, kitüne ömet itä… Monnan jöz el elek, patþa Rossijaseneñ cäberlärenä tüzä almïjça, ber törkem tatarlarnïñ Törkijagä küçep kitülären xäterlätä bu kütäreleþ… Ämma keþelärneñ üzläre kubarïlïp çïgïp kitärgä akçalarï juk, çönki küplär 1100 sum pensijagä jaþilär. Avïlda eþ juk, jaþ’lär juk-bar akça öçen kön dä Çiläbegä barïp jörergä mäcbürlär. Atom radiatsijase säbäple, avïlnïñ 431 gektar sörü cirläre, 336 gektar peçänlek-bolïnlïklarï, 95 gektar kötülek cirläre jaraksïzga çïgarïlgan - anda üle zona. Þulaj itep, gomer bue cirdä jaþägän, cir belän tamagïn tujdïrgan avïl xalkï bügen cirsez dä, susïz da kalgan, çönki radiatsijaneñ tufrakta 300, xätta 1000 el bue saklanuï bilgele… Tatarlarnïñ tormïþlarïn cähännämgä äjländergän «MAJAK» berläþmäse, Rossija xökümäte, bu xalïkka ber tien taþlama birmäs öçen sudlarga xätle barïp citä… Üz xalkïñnï þul xätle küralmas öçen, alarnïñ gazabïna cansïz, bitaraf kalu öçen kem bulïrga kiräkter?!
Þuþï xätle zur gadelsezlekkä, atom genotsidïna karþï jarsïp köräþkä taþlangan fidakar’ cannar da jaþi Möslim avïlïnda. Þularnïñ berse häm berençese - Möslim uçastok bol’nitsasï baþ vraçï GölFÄRIDÄ GALIMOVA.Þuþïavïlda tugan kïz bala, soñïnnan Çiläbedä jaþäp, jugarï meditsina beleme alsa da, eþlärgä tugan avïlï Möslimgä kajta. 1981 eldan ul Möslim uçastok bol’nitsasïnda akuþer-ginekolog bulïp eþli baþlïj, 1986 eldan bol’nitsanïñ baþ vraçï bula. Avïldaþlarïnïñ þul xätle küp ülüläre Gölfäridäne teträtä, ul monïñ aerïm säbäplären ezli baþlïj. Ämma ul kajda gïna möräcägat’ itsä dä, anïñ þik-þöhbälären jukka çïgarïrga tïrïþalar, imeþ, ber nindi kurkïnïç juk, xalïk gomumi avïrulardan ülä, avïru häm ülülärenä keþelär üzläre gaeple… Jaþ’ vraç monïñ belän kileþergä telämi, ul Çiläbe, Novosibirskij vraçlarï häm galimnäre belän elemtägä kerä, avïl xalkïn maxsus tikþertä baþlïj. Ul arada 1986 elda dön’janï Çernobïl’ tragedijase teträtä, nurlanïþ, radiatsija turïnda xäbärlär Möslimgä dä kilep citä. 1989 elda Gölfäridä Galimova üz avïrularïnïñ jaþeren mäglümatlarïn açunï taläp itep, Çiläbeneñ biofizika institutï filialïna (FIB-4) möräcägat’ itä, ämma bu beleþmäne barï tik 1992 elda gïna aluga ireþä. Bu mäglümatlar kotçïgarlïk bula - Gölfäridä Galimovanïñ bol’nitsasïnda jatkan 1216 keþedä nurlanïþ avïruï bulganï bilgele bula… Avïl vraçïnïñ mondïj aktivlïgï Rossijaneñ þïmçïlïk organnarïna oxþamïj, çit il galimnäre belän aralaþkan öçen, anï xätta däülät seren açuda gaeplilär, eþennän çitläþterep toralar. Ämma üz xalkïn özelep jaratkan, anï» belän bergä çirlägän häm gazap kürgän tatar xatïnï berni aldïnda da tuktap kalmïj - ul böten kirtälärne cimerep, keþelek dön’jasïna möräcägat’ itärgä, Möslim facigase turïnda xäbär birergä ölgerä. Gölfäridä Galimova jardämendä 1992 elda töbäktä «Dvizhenie za jadernuju bezopastnost’» oeþmasï tözelä, aña xätle «Kïþtïm-57» oeþmasï eþli baþlïj. Soñïnnan anïñ katnaþïnda avïlda «Ak tïçkannar», «Atom totkïnnarï» xokukïj-ekologik oeþmalar barlïkka kilä. 1989 elda Gölfäridä Galimova Kiev þähärendä uzgan çernobïl’çelärneñ berençe sezdïnda katnaþa, 1993 elda Alma-Atada atom-töþ afätenä karþï uzdïrïlgan zur xalïkara kongressta katnaþa, 1994 elda Brjanskij, Krasnojarskij þähärlärendä üze kebek ük fidakar’lär belän oçraþa, Möslim facigase turïnda söjli, keþelärne bu afättän kisätä.
Kiñ cämägat’çelek eþçänlege belän bergä, Gölfäridä Galimova fänni-praktik eþçänlegen dä tuktatmïj. Ul Novosibirskij galime, genetik Nina Aleksandrovna Solov’eva belän berlektä, «Möslim sindromï» digän proekt östendä eþli häm anïñ öçen Grant ISAR ala. Bu tikþerüneñ töp maksatï bulïp nurlanïþ algan gailälärdä balalarnïñ genetik jaktan kan üzgäreþen öjränü tora. Tikþerülär näticäse siskändererlek bula - mondïj balalarda gennar üzgäreþe öç jarïm tapkïrga artïgrak buluï açïklana! 29 protsent tikþerelgän xalïkta, radiatsija täesirendä, xromosom üzgäreþlär barlïkka kilgäne bilgele bula. «Möslim sindromï» þunï kürsätä - radiatsija afätenä eläkkän keþelärneñ genetik statuslarï üzgärä, näsel çirläre häm xronik patologija, jagni, tumïþtan gariplek barlïkka kilä, bu avïrular alarnïñ balalarïna, onïklarïna, böten näselgä dä tapþïrïla……
«Amerika radiobiologï genetik Dzhon Gofman isäplävençä, ana karïnïnda uk nurlanïþ algan keþeneñ gomer bue genetik tamgasï kala. Mondïj keþe öçen küzänäklärneñ genetik jaktan nïk üzgäreþe xas, bu isä jöräk häm tamïr, psixik, nerv avïrularïna kiterergä mömkin.
Bezneñ ildä isä keþe sälamätlegeneñ radiatsijagä mondïj bäjlelege isäpkä alïnmadï. Beriçä aj elek kenä bötenesen üz urïnïna kuja torgan prikaz barlïkka kilde. Meditsina citäkçelege, nihajat’, tanïdï - Saþa Morozovtagï kebek akïl zägïjf’lege (mikrotsefalija), jagni, mineñ keçeräjue bala ana karïnïnda vakïtta analarï radiatsija algan keþelärdä küzätelä ikän.
Üzemnän isä þunï östi alam, ätisendä xronik nurlanïþ bulsa, bala da katï avïrularga duçar bula. Jaña Korman avïlïnda xronik nurlanïþ belän avïruçï Fäjzulla Fäjzullinnïñ 1985 elda ulï Rämzis tua. Soñrak bu bala bik köçle baþ avïrtuïnnan zarlana baþlïj, jokïsïzlïktan integä. Tikþerü näticäläre þunï kürsätä: balada gidrotsefalija bulïp çïga, jagni, mineñ ber öleþen su alïp tora. Balanï Çiläbedäge belgeçlärgä dä kürsätep karïjlar, ämma alar berniþli almaularïn äjtälär.
Þuþï uk Jaña Kormanda, avïl uramïnda, invalidlïk arbasïna utïrgan ber jaþ’ keþene oçratïrga mömkin. Ul - Ramil Gabdullin, 1963 elgï. Anïñ ätise Näsib Gabdullin - xronik nurlanïþ avïrulï, änise ülgän, Ramilne baþta äbise karagan, ämma ul da ülgän. Xäzer Ramilne avïru ätise häm ügi änise karïj. Anï internatka da cibärep bulmïj, çönki tserebral’ paraliçlï balalar öçen andïj internat juk.
Þundïj uk avïru Möslim avïlïnda da bar, ul - Rafit Fäxretdinov, 1985 elgï. Balada tumïþtan patologija ide, ul tserebral’ paraliçlï. Här cäjne anï Çiläbegä, maxsus sanatorijga iltälär. Bala üzen biredä kaldïrïp kitkän änisenä: «Mine biredä ülärgä kaldïrasïñ», dip äjtä…
(Aleksandr Tixonovnïñ «Musljumovo - derevnja na jadernoj svalke» digän kitabïnnan. Çiläbe, 1995 el, 7 bit.)
Ämma, ni kïzganïç, Gölfäridä Galimovanïñ bol’nitsasïn jabarga cïenalar. Tirä-jun’däge 5 meñ rak, nurlanïþ avïrulï keþelärgä ber uçastok bol’nitsasï bar, xökümätkä xäzer ul da kiräk tügel. Anï fäkïjr’lek çigenä kiterep terägännär, taþlagannar, onïtkannar. Bu bol’nitsa da jabïlsa, keþelärgä uramda tägäräp ülärgä genä kala… Rossija xökümäte, «MAJAK» berläþmäse keþelär östennän menä þundïj cinajat’çel täcribä alïp bara, alarnïñ ülep betülären çittän tïnïç kïna karap
tora…
Ämma keþelärneñ, täcribä tïçkannarï kebek, tïnïç kïna bu dön’jadan kitäseläre kilmi. Alar jaþäü öçen tiñe bulmagan köräþ alïp baralar, «MAJAK» belän sudlaþalar, törle oeþmalarga jazalar, böten dön’jaga çañ kagalar. Xätta baþ mieneñ jartïsïnda sulï kapçïk jörtkän, üzäk özgeç avïrulardan gazaplangan Rämzis Fäjzullin da üzen häm avïldaþlarïn jaklap, Rossija prezidentï Putinga häm prem’er- ministr Kas’janovka xatlar jazgan. Ämma Rossija citäkçeläre üzläre ük garip kaldïrgan 16 jaþ’lek tatar balasïna cavap birep torunï kiräk tapmagannar. Häm Rämzis, çit il zhurnalistlarï aþa, þuþï xatï belän böten dön’jaga möräcägat’ itkän. Menä ul tatar balasïnïñ dön’jaga äjter süze:
Rossija Prezidentï Vladimir Putinga.
Rossija Federatsijase prem’er-ministrï Kas’janov äfändegä.
Minem isemem Rämzis Fäjzullin. Min invalid bulïp tudïm. Xäzer miña unaltï jaþ’, min, üzemneñ jaþ’täþlärem kebek, mäktäpkä jörim, ämma miña anda bik naçar, çönki mine balalar ürtilär. Min bik eþ avïrïjm. Baþkalar kebek bulmaganïm öçen minem küñelem ränci. Minem baþkalar kebek bulasïm kilä, baþkalarga oxþïjsïm kilä. Minem kïzlar belän jörisem kilä, ämma alar minnän çitläþälär häm minem belän oçraþudan baþ tartalar. Min üzemä oxþagan balalarïm buluïn telämim. Menä þuña kürä min çit illärdän bezneñ cirlärgä radioaktiv kaldïklar kertügä karþï. Nigä ministrlar häm baþka akça bik kiräksengän keþelär, ul atom stantsijalären Mäskäüdä jaki Mäskäü ölkäsendä tözemilär soñ?
Bez radiatsijadan þul xätle zur zarar kürdek, bezneñ avïlda här atnanï kem dä bulsa raktan ülä. Atom kaldïklarïn ilgä kertergä röxsät birgänçe, nigä parlament ägzalarï þuþïlar xakïnda jaxþïlap ujlamïjlar ikän? Zinhar öçen, bezneñ kiläçägebez xakïnda ujlagïz».
(«Eto ne zhizn’! Zhizn’, otravlennaja radioaktivnïmi otxodami.» «Grinpis», 2002, bit10-11.)
Häm Rämzis Fäjzullin, efir aþa, çit illärneñ parlamentlarïna atom kaldïklarïn Rossijagä cibärmäülären ütenep, möräcägat’ itä. Äje, Rossija parlamentarieläreneñ röxsäte belän, inde Rossijagä çit illärdän atom kaldïklarï kertelä baþladï. Alarnï saklau häm eþkärtü öçen tup-turï «MAJAK»ka kiterälär, çönki Rossijadä bu xäte atom kaldïgïn saklarlïk baþka urïn
juk. Germanija, Japonija, Þvetsarija, Bolgarija, Tajvan’,
Ispanija, Vengrija, Kön’jak Koreja, Çexija, Iran häm Kïtajdan Rossijagä 20000 tonna atom kaldïgï kertergä
toralar. Rossija monïñ öçen 20 milliard dollar akça alaçak. Bu akçanïñ ber öleþen zur tüzemsezlek belän «MAJAK»ta kötälär, çönki bankrotlïkka çïgïp bargan atom kaldïklarï çüplegen, cimereklärne þuþï akçalar belän kaplamakçï, torgïzmak çï
bulalar. Akçanïñ iñ zur öleþe, älbättä, Mäskäüdä, atomçïlar, säjasätçelär, jaña bajlar kesäsendä kalaçak… Ä þuþï atom çüplegendä jaþärgä mäcbür bulgan Möslim avïlï xalkïna, Rämzislärgä mäñge betmäs avïrular, can gazaplarï gïna kalaçak bit!
Forsattan fajdalanïp, bez dä Rämzis kebek, dön’ja pralamentlarïna, säjasätçelärgä, zïjalïlarga möräcägat’ itäbez:
Zinhar öçen, üzegezneñ atom kaldïklarïgïznï rossijagä cibärmägez!!! Rossijadä alarnï saklau öçen bernindi dä þartlar juk, monnan barï tik xalïk kïna zarar küräçäk! Ägär «MAJAK» tagïn þartlïj kala ikän, ul çagïnda biredä jaþäüçelär genä tügel, sez dä jukka çïgaçaksïz! Çönki «MAJAK»tagï atom kaldïklarï inde bolaj da milliardlar belän ülçänä, sez dä kiterep audarsagïz, cir bu xätle agunï kütärä almajaçak! Ber cirgä þuþï xätle atom-töþ materialïn tuplarga jaramïj, bu bit böten keþelekne, cir þarïn juk itügä kiterergä mömkin! Kiresençä, «MAJAK»nï aþïgïç räveþtä jabïp, andagï artïk atom kaldïklarïn baþka urïnga küçerü turïnda ujlïj baþlarga kiräk. Soñïnnan bik soñ bulïrga mömkin…
Þuþï avïlda tuïp üskän irle-xatïnlï tagï ike köräþçe turïnda söjlisem kilä, alar - üzlärendä nurlanïþ tamgasï jörtkän Gosman häm Ramilä(Milja) Käbirovlar. Xäzer alar Çiläbe þähärendä jaþilär, Gosman Käbirov - «Teça» ekologik oeþmasï räise, Möslimdä ätise isemendäge mäçetne buldïruçï, xatïnï Ramilä - «Ajgöl» ictimagïj oeþmasï citäkçese. Alar jardämendä avïlga küp kenä çit illärdän galimnär, säjasätçelär kilgän, alar üzläre dä küp urïnnarda bulïp, Möslim facigase turïnda keþelärgä söjlilär, dön’ja cämägat’çelegen atom afätennän kisätälär. Irle-xatïnlï Käbirovlarnïñ bu ölkädä eþçänlekläre sanap betergesez. Millät üzeneñ menä þundïj fidakar’, aktiv keþeläre belän jaþi, upkïn çigenä kilep citkändä dä, ömeten özmi, jaþäü öçen köräþä. Ä xäzer süzne alarnïñ üzlärenä birik.
«Teça elgasï buenda keþesez kalgan zonanïñ çigendä ük - atom-töþ çüplege östendäge iñ berençe avïl - tatar töbäge Möslim urnaþkan. Min üzem älege avïlda tudïm. Äni häm bez - anïñ gaziz balalarï - atom-töþ türäläreneñ barlïk jalgïþlarï öçen sälamätlegebez belän tülädek. Ä bälki äle alar öçen bu jalgïþ ta bulmagandïr. Atom-töþ citeþterü berläþmäse turïnda karar kabul itüçelär keþelärneñ jazmïþï, sälamätlekläre häm tormïþlarï turïnda kajgïrtunï üzläreneñ burïçlarï dip sanamagannardïr. Bezneñ gailä misalï oçraklï xäl tügel, ä gadäti misal gïna.
1948 eldan baþlap atom-töþ kaldïklarï Teçaga çïga baþlïj. 1950 elnï elgada su koenunï, annan su alunï tïjalar. Elga tiräsen totïp alïp, jar buena militsioner da bastïrïp kujalar. Älege militsioner minem äti ide. 2 eldan aña «1nçe däräcä nurlanïþ avïruï» digän diagnoz kuela häm ul cide eldan jaktï dön’ja belän bäxilläþte. Bu vakïtta gailädäge iñ keçkenä balaga - miña öç jaþ’ bulgan. Þulaj itep bez cide bala üze dä avïru äni kulïnda kaldïk. Bezne aþatïrga, kienderergä kiräk ide häm änigä karap torïrga ciñel toelgan eþ täkdim ittelär. Ul þul uk Teça elgasïnda su sïjfatïn tikþerep toruçï bulïp eþli baþladï. Ä bez, bilgele, aña bulïþa idek. Bezgä monïñ kurkïnïç ikänlegen berkem dä añlatïp tormadï, ä tikþerügä alïngan ürnäklär öjdä, balalar jatagï astïnda saklandï. Näticädä, bezneñ biþebezdä nurlanïþ avïruï, ike abïebïz jaman þeþ avïruïnnan ülde. Tik bezneñ gailä däülättän bernindi dä jardäm ala almadï.
Xalïk bik eþ avïrïj baþladï. Çönki Möslim avïlïnda jaþäüçelärneñ böten tormïþ-könküreþe töbenä radioaktiv kaldïklar utïrgan elga belän bäjlängän. Ämma sovet meditsinasï avïl xalkïnïñ avïruïna nurlanïþ külämeneñ gadättän tïþ jugarï buluï säbäpçe ikänlegen açarga telämäde. Distälärçä keþe jaman þeþkä oxþagan avïrudan ülde, ä tabiblïk dokumentlarïna - gomumi avïru, dip jazdïlar. «MAJAK» citeþterü berläþmäsendäge hälakätne kajçanga kadär gadi keþelärdän jaþerep totkan bulïrlar ide ikän? Monïsïn äjtüe kïen. Ämma 1986 elda Çernobïl’dä faciga kilep çïktï. Bu hälakät kiñ cämägat’çelekneñ añïn ujatïrga etärgeç jasadï, ictimagïj oeþmalar barlïkka kilä baþladï. Vakïtlï matbugatta radiatsija jogïntïsïnda barlïkka kilüçe nurlanïþ avïruï turïnda açïktan-açïk jaza baþladïlar. Üzäk häm çit il matbugatïnda Möslim facigase turïnda da jazmalar kürende.
Þulaj da, radiatsija cirle xalïknïñ sälamätlegenä artïk zïjan kitermäde, digän räsmi fikerne äle dä xuplarga tïrïþalar. Tik Döreslekne cir astïnda jaþerep totu mömkin tügel. Cirle xastaxanä tabibï Gölfäridä Galimova üzeneñ avïrularïn bäjsez diagnostika üzägendä tikþertügä ireþä. Tikþerülär näticäsendä jaña avïrular tabïldï.
Bezgä ictimagïj xäräkätkä kuþïlgannan soñ gïna döreslekne dälilläü nasïjp buldï. 1992 elda «Atom-töþ kurkïnïçsïzlïgï xäräkäte» barlïkka kilde. Ul Novosibirskijnïñ genetika galimnäre belän bergä xezmättäþlek itä baþladï. Nurlanïþ aluçïlardan tugan balalarnïñ kannarïna genetik tikþerü uzdïrïldï. Näticälär kotoçarlïk ide, här dürtençe bala xromosomalar üzgäreþe buença mutant bulïp tugan!
Minem irem, «Atom-töþ kurkïnïçsïzlïgï xäräkäte» sovetï ägzasï bularak, «MAJAK» citeþterü berläþmäsen sudka birergä täkdim itte. Baþta äni moña kul gïna seltäde. Janäse, alarnï ciñep bulamï soñ?! Annan riza buldï. Bez döreslekne dürt el ezlädek. Gailäbezdäge barlïk keþelärne dä nurlanïþ täesiren öjränüçe institutta tikþerdel är. «MAJAK» belän tïgïz bäjläneþtä eþlägänlekt än, älege institut bezdäge avïrularnï nurlanïþka bäjlämäü öçen böten köçen kujdï.
Meditsina häm sud jullarïnda jörü bezneñ küp närsälärgä küzebezne açtï. Däülät bezneñ cimerelgän sälam ätlegebez öçen cavaplïlïknï üz östenä alïrga telämi ikän bit. Üz xokuklarïbïznï üzebez jaklap, berdäm bulsak kïna närsägäder ömetlänergä bula ikän. Häm bez, däülät baþbaþtaklïgï korbannarï, berläþergä buldïk. Bezneñ janga kiñäþ sorap keþelär kilä baþladï. Alar arasïnda balalï xatïn-kïzlar da küp ide. Ul balalar «MAJAK» citeþterü berläþmäse eþçänlegennän zïjan kürüçe öçençe buïn väkilläre. Þulaj itep, «Ajgöl» ictimagïj oeþmasï tudï. Min anïñ citäkçese. Bez nurlanïþ algan jaki nurlanïþ täesirendä törle avïrularga duçar balalarï bulgan xatïn-kïzlarnï bergä berläþteräbez. «Ajgöl» aj çäçäge digänne añlata. Ni öçen oeþmanï älege isem belän atadïk soñ? Berençedän, bu xatïn-kïzlarga xas bulgança bik matur jañgïraþlï isem. Tik bu atamaga küñelne öþetä torgan ikençe mägnä dä salïngan. Älege çäçäk gadäti çäçäklär kebek kojaþ nurlarï astïnda üsmi. Ä atom-töþ kïþïna oxþagan öräk sïman ak tïnlïk astïnda açïla.
Bez nurlanïþtan zïjan kürüçe gailälärgä genetik tikþerü uzdïrunï dävam itärgä buldïk. Ford fondïnïñ matdi bulïþlïgï belän Rossija Fännär akademijaseneñ Vavilov isemendäge gomumi genetika institutï belän kileþü tözedek. Näticälär galimnärne dä aptïraþta kaldïrdï - 1997 elda tugan balalarnïñ kannarïnda nurlanïþ tamgalarï kürenä. Monnan ber genä näticä çïgarïrga bula - 50 el uzgannan soñ da xalïk nurlanïþaluïn dävam itä!
Rossija xökümäte küptän tügel ilgä eþkärtü häm ozak vakïtlar saklau öçen çit ildän radiatsijale kaldïklar kertü turïnda karar kabul itte. Þul uñajdan «MAJAK» citeþterü berläþmäse hälakäte näticälären jañadan tikþerü urïnlï bulïr ide. Xalïknïñ sälamätlegenä östämä kurkïnïç tudïrudan kem genä fajda kürer ikän?
Çiläbe ölkäsendä jakïnça 3 million 200 meñ keþe jaþi. Þularnïñ million jarïmïnnan artïgï äjlänä-tirä moxitneñ zararlanuï häm radionuklidlï azïk-töleklär belän tuklanu säbäple, nurlanïþ täesiren härdaim sizep tora. Xalïk þulaj itep sälamätlek öçen gajat’ kurkïnïç urïnda jaþärgä mäcbür. Eþkä jaraksïz keþelär, invalidlar könnän-kön arta, monda jaþ’lärneñ ülüe gadäti xäl bula baþladï. Tabiblïk tikþerenüläre xalïk arasïnda jaman þeþ avïrularï, bala taba almau, balalarda tumïþtan gariplek arta baruïn kürsätä.
Radiatsijagä balalar aeruça sizger. Nurlanïþnïñ bik az gïna mikdarï da balalarnïñ söjakläre üseþen totkarlarga jaki bötenläj tuktatïrga sälätle. Ä bu skelet üseþeneñ normadan kalïþuïna kiterä. Tikþerü uzgan mäktäpkäçä jaþ’täge häm keçe sïjnïflarda ukuçï balalarnïñ 70 protsentïnda baþ mieneñ disfunktsijase näticäsendä barlïkka kilgän psixik tajpïlïþlar kürenä. Bu jaþ’ buïnnï» häm gailäneñ zur bäxetsezlege.
Populjatsija hälakäte üsä. Bu turïda genetika galimnäre dä kisätä. Teça elgasï radioaktiv matdälär belän pïçranuga 45 el ütkännän soñ xalïknï tikþergändä küzänäklärneñ bozïluï açïklandï. Ä bu alarnïñ zur nurlanïþ alularï häm eçke nurlanïþ näticäsendä radiatsija täesireneñ haman dävam itüe turïnda söjli. Þunïsï ajanïç, nurlanïþ balalarga äti-änilärenä karaganda da kübräk genetik zïjan kitergän.
Ikençe Bötendön’ja sugïþï genotsid tudïrgan bulsa, salkïn sugïþ ekotsid - äjlänä-tirä moxitne cimerügä kadär barïp citte.
Bez, atom-töþ citeþterü korbannarï, üzebez turïnda dön’jaga belgertergä telibez, bez sezdän jardäm kötäbez».
Äje, Ramilä Käbirovanïñ ätise Nurmöxämmät Þahiäxmätov avïlda berençelärdän bulïp nurlanïþka duçar bula häm 1962 elda kan ragïnnan ülä. Ämma anda rak häm nurlanïþ ikänlegen ülär aldïnnan gïna äjtälär, härxäldä, bu diagnoz FIB vraçlarïna inde 1952 elda uk bilgele bulsa da… Bu xakta miña Ramilä Çiläbe þähäreneñ radiatsija täesiren öjränü institutïna - FIBka bargaç äjtte. Ul ätise can birgän 13nçe nomerlï palatanï kürsätte. Täkdirneñ teträndergeç näticäsen karagïz - näk þuþï þuþï bol’nitsada, näk þuþï 13nçe nomerlï palatada 1998 elda Ramiläneñ änise Särvär apa da can birä… Anïñ östendä nindider jaña daru sïnap karïjlar, häm ul anï kütärä almïj… Bu bol’nitsada, nurlanïþ avïruï buença tikþerelep, Ramilä üze häm anïñ ire Gosman Käbirovlar da dävalanalar, ämma alar 13nçe nomerlï palatada jatudan kisken räveþtä baþ tartalar. Ramiläneñ äjtüençä, FIBta avïrular östendä törle jaña darular sïnap karïjlar ikän, anïñ änise dä nindider jaña daru eçkännän soñ jöräge janïp ülgän… Bu institutbol’nitsanïñ üz serläre bik küp, biredä keþelär östendä törle kurkïnïç täcribälär ütkärülären dä söjlilär. Radiatsijaneñ täesire biredä turïdan-turï keþelär östendä ütkärelä häm öjränelä. Äle berkajda da sïnalmagan köçle darular biredäge avïrularga birelä ikän, jagni, alar ülmäsä, baþkalarga da birergä mömkin, alar ülsä - radiatsijagä sïltïjlar… Radiatsijadän zarar kürgän tatar avïllarï xalkï da þuþï bol’nitsada jata, alarnïñ äjtüençä, biredä ülgännärne jarïp, böten eçke ägzalarïn alïp kalalar ikän… «Kümärgä cip-ciñel gäüdäläre genä kajta», dip söjlädelär bezgä bolar xakïnda Möslim häm Tatar Karabolagï avïllarïnda…
Bu julï da FIBta radiatsijale tatar avïllarïnnan küp keþe jata ide. Bez alarga milli häm dini kitaplar tarattïk, küçtänäçlärebezne birdek, soragannarïna Korän ukïdïk… Kem belä, alarnïñ bälki soñgï tapkïr Korän tïñlaularïdïr, Allah süzlären iþetüläreder… Alar bezne täräzälärgä sarïlïp, moñlï karaþlarï belän ozatïp kaldïlar… Çïgïp kitär aldïnnan, Möslim avïlïnnan 76 jaþ’lek nurlanïþ avïrulï Xäsänova Färzänä äbi, bäxilläþkän kebek, þigïr’ jullarï äjtte:
Utïrdïm, kïj, köjmäneñ çitenä,
Karadïm, kïj, sunïñ töbenä.
Su gïna töplärendä hiç kara juk,
Xodaj kuþkannarga çara juk…
Bezneñ kulïbïzga 1962 elnï Möslim avïlï keþese tarafïnnan ülär aldïnnan jazïlgan ber bäet-mönäcät tä kilep kerde. Ukuçïlar igtibarïna anï da täkdim itäsebez kilä, çönki radiatsija säbäple ülgän millättäþebezneñ soñgï can avazï bit ul…
|
AVÏRU
Ozïn könnärdä, salkïn tönnärdä,
Cäjlärgä çïksam, jörermen, didem, |
Jaxþïlïgïmnï iskä alïgïz,
Avïr bulsa da dön’ja kötärgä,
Canïm çïkkanda, janïmda torïgïz,
Tänem-buemnï ülçäp alïgïz,
Kaberem östenä taþ utïrtmagïz, |
Xuþlandïrïgïz zifa bujlarïm,
Iptäþ kalmagan, tüþäk cäjmägän,
Bigräk uftanam iptäþem jukka,
Juldaþ it, Xodaj, nurlï imanïm,
Xämed soñïnnan sïgïnam Allaga, |
«Min sezgä ber ser açarga telim. Teça elgasï tugajlarïnda dön’jada tiñe bulmagan täcribä uzdïrïla.
Bu eksperimentnïñ töp maksatï – gadäti þartlarda
daimi räveþtä nurlanïþ alïp torgan keþelär belän
ni bulasïn açïklau. Çönki atom-töþ sugïþïnnan soñ här isän kalgan keþe öçen maxsus þartlar tudïra almajaçaklar. Ämma min þunnan kurkam, bezneñ üzebezdän inde ilneñ genofondïna kurkïnïç janïjdïr. Çönki bu zonadan çïgïp kitkännär mutantlar ürçetüne dävam itälär häm radiatsijagä ijalänep jaþäügä bernindi ömet juk. Üläselär inde ülde, isännär isä üzlärendä radioaktiv tamga jörtälär - ul kanda, ditsentrik räveþendä saklana. Elek genetik analiz jardämendä Çïñgïz-xan jaki Tutanxamon näselennän buluïñnï isbatlarga bula ide, xäzer isä küp Möslimlelär üzläreneñ kem balasï jaki atasï buluïn da isbatlïj almïjlar.
Dön’ja cämägat’çelege teça elgasï tugaendagï
xälne üz küzätüe astïna alïrga tieþ, juksa, iñ
kurkïnïç fil’mnardan da kurkïnïç xällär bulïrga
mömkin. Bügenge köndä «MAJAK»ta 1 milliard kïna tügel, 2 milliarrd kjuri atom kaldïklarï saklana. Xäzer çit illärneñ dä atom kaldïklarïn biregä kertä baþladïlar. Bezne, biredä jaþäüçelärne, çit il dollarlarïna satïp cibärdelär… citäkçelär «MAJAK»ta avarija bulganï juk, dip ojatsïz räveþtä jalganlïjlar, ämma bez belgäne genä dä anda 250 avarija bulgan! Atomçïlar, üzlären aklau öçen eþ kïna: «Anda 2-3 keþe ülgän ikän, þunnan närsä? Anïñ karavï bez dön’janï atom sugïþïnnan saklap kaldïk», dip laf orïrga jaratalar. Ä ul 2-3 ülgän keþe minem atam, tugannarïm bulsa, niþlärgä?! Rossijaneñ atom bombasï äle ber çit doþmanïn da ütermäde, ul Rossijaneñ üz xalkïn - bezne üterde… Bezneñ östä täcribä ütkärdelär…»
Äje, jurist, ekolog-mägrifätçe Gosman Käbirov Döres, ämma kotoçkïç näticägä kilgän - Möslim avïlï xalkï radiatsijale zonada maxsus, täcribä ütkärü öçen totïla. Rossija xökümäteneñ teläge bulganda Möslim xalkïn ällä kajçan baþka urïnga küçerergä bula ide. Ämma alarnï küçermilär, alarnï maxsus küzätep, organizmdagï üzgäreþlärne öjränep toralar. Alar Rossija belgeçläre öçen bik kïjmmätle material, üz tännärendä böten atom tarixïn jörtkän töp çïganak. Alar atomþiklar häm galimnär kujgan küp soraularga cavap birälär - daimi räveþtä radiatsija dozasï alïp torgan keþeneñ organizmï kajsï jakka üzgärä, keþeneñ genetik kodïn radiatsija kertep niçek cimerergä, üzgärtergä bula, bu mäkerle belemne niçek itep üzeñä kiräkmägännärgä karþï kullanïrga? Monda süz inde aerïm avïllar, näsellär, millätlär turïnda gïna bar mïj, süz baþka däülätlär, illär, tsivilizatsijalär jazmïþï turïnda bara… Möslim tatarlarï, üzläre dä belmästän, Rossija imperijasenä menä þuþï soraularga cavap tabarga bulïþalar, anïñ töp atom sïnaluçïsï bulïp toralar.
Mäs’äläneñ ikençe jagï da bar. Xokukçï-ekolog Gosman Käbirov äjtkänçä, radiatsijale bu tatarlar xäzer üzläre dä radiatsija çïganagï bulïp toralar. Jagni, alar xäzer üzläre tirä-jakka radiatsija tarata, çönki alarnïñ söjaklärendäge radionuklidlar keþene eçtän cimerü belän bergä, tïþkï dön’jaga da nurlanïþ taratalar. Þuña kürä bu keþelärne dön’ja bujlap taratmïjça, ber urïndarak tuplap torïrga tïrïþalar kebek. Ämma monda süz ber Möslim avïlï turïnda gïna barmïj bit, Çiläbe ölkäsendä million jarïm keþeneñ nurlanïþtan zarar kürüe bilgele. Alar barïsï da, irtäme-soñmï, baþkalarnï da nurlandïru çïganagï bulïrga mömkinnär. Rossijadä tulï ber ölkälär üle zonaga äjlänergä mömkin… Ülem cir astïnnan öskä çïga, radiatsija bulïp, keþelärneñ tännärenä ütep kerä, keþelär, üzläre dä sizmästän, baþkalarnï nurlandïru, üterü çïganagïna äjlänälär… Kotoçkïç çïnbarlïk, kotoçkïç kiläçäk..
Monïñ näk þulaj ikänlegen iñ berençe bulïp Möslim avïlïnda jaþäüçelär añlïj. Alar üzläre öçen genä tügel, keþelek dön’jasï öçen dä tiñe bulmagan köräþ baþlïjlar. Atomçïlar belän bergä-ber, jözgä-jöz kalïp, alardan börkölep torgan ülemnän dä kurïkmïjça, bu fidakar’lär atomçïlarnïñ kara eþlären böten dön’jaga faþ itälär. Möslim avïlïnda jaþäüçe ruslar häm tatarlar ber bulïp, üz xokuklarï öçen köräþkä taþlanalar. Þundïjlarnïñ berse - Galina Konstantinovna Paþnina belän min äle 1996 elnïñ martïnda, Qazan þähärendä uzdïrïlgan Atom-töþ kurkïnïçsïzlïgï konferentsijasendä oçraþkan idem. Þul çagïnda uk ul bu xällärne «Xalïkka karþï iglan itelmägän atom-töþ sugïþï» dip atadï. Çäçlärenä çal kergän bu pensioner-ukïtuçï xanïmnïñ can açïsï belän söjlägän süzlären biredä dä kiterep ütäbez.
«…Bez 40 el bue üzebezgä karþï tïnïç zamanda atomtöþ sugïþï iglan itelgänen belmiçä jaþädek. Iglan itelmägän bu sugïþ Teça elgasï buenda jaþäüçe meñlägän keþene juk itä tordï, ä vraçlarga bu turïda artïk þaulamaska kuþïldï. Bernärsä belmägän Möslim xalkï niçä ellar bue radiatsija 200-600 mikrorentgen bulgan Teça suïnda koendï, þunda keren judï, balïgïn tottï, tugajlarïnda peçän çaptï… Mal-tuar äle bügen dä þul Teça elgasï bujlarïnda jöri, þunïñ suïn eçä, ä bez þul xajvannarnïñ söten eçäbez, iten aþïjbïz häm näticädä, raktan kïrïlabïz. Keþelär üpkä ragïnnan, eçäk çirlärennän, akkan avïruïnnan küpläp ülä, balalarnïñ borïnnanrïnnan þaulap kan kitä, alar mäktäptä bik sülpän häm 45 minut däresne çak utïralar.
Avïlda bala tabu bik nïk kimede, ä ülem tuudan küpäk. Teça elgasïnda su koengan, balïk totkan jaki balïgïn aþagan küp kenä ir-atlar häm xatïn-kïzlar inde berkaj çan da äti-äni bulu bäxeten kiçermäjaçäklär. Jaþ’ xatïnnar küp oçrakta 9 aj avïrlarïn kütärä almïjlar, tapkan oçrakta da, balalarïnda gemoglobin bik tübän bula, annan ul kan ragïna äjlänä. Törle illärneñ galimnäre uzdïrgan tikþerülär küplärne teträndererlek. Möslimlelärneñ xromosomnarïnda ditsentriklar tabïlgan, bu isä organizmga jaña radiatsija kilep toruïn kürsätä. Bu xakta Novosibirskij þähärennän galim-genetik Nina Solov’eva äjtä. Barï tik bezneñ ölkäneñ sanepidstantsija vraçlarï gïna böten dön’janï Möslimdä xällär jaxþï, dip ïþandïrïrga tïrïþalar. Bu vraçlar Teça elgasï jarlarïnïñ katï radioaktiv kaldïklardan torganïn, anda jaþäüçelärneñ nurlanïþ dozasï alularïn, böten kartalarda da Çiläbegä kadär plutonij eze töþerelgänen belmilärme ikänni?
Menä þuña kürä radiatsija hälakäte bulgan urïnnarda näsel çirläre artuïn häm xronik patologija oçraklarïn kötärgä kiräk. Möslim uçastok bol’nitsasïnda rak belän xisapta toruçïlar ölkägä karaganda öç tapkïr artïk, ä sälamät keþelär nibarï 7 genä protsent. 46 protsent bala daimi avïruçï bulïp isäplänä. 50 protsent xalïkta anemija. Bu bäladän keþelär genä tügel, tabigat’ tä zur zïjan kürde. Iglan itelmägän bu sugïþ Möslim avïlïnïü 431 meñ gektar cirlären tartïp aldï, xalïk 300 meñ gektar cirlärne sugara almïj. Bu tirädäge 8 avïl, 224 xucalïk jukka çïktï. Ä Kunaþak rajonï turïnda söjlägändä, bu iglan itelmägän atom sugïþï 30 avïlnï, 20 meñ gektar cirne juk itte, þuþï 30 el vakït eçendä 20 meñ keþe tugan-üskän cirlärennän taratïldï.
Bezneñ avïl sovetï territorijasendä xävefle, kurkïnïç xäl kilep tudï. Ekologijane torgïzu buença eþlär bik naçar alïp barïla. Teça elgasïn çistartu buença Çeljabinskij -65 («MAJAK» - F.B.) þähäre bernindi eþ alïp barmïj, torak punktlar belän dä þul uk xäl. Tözeleþ industrijase buença, xalïknïñ sälamätlegen kajgïrtu häm tabigat’ne torgïzu buença bernindi citdi eþ eþlänmäde. Radiatsijadän zararlangan urïnnarda xalïk bik naçar jaþi, ä bit alar baþkalarga karaganda jaxþïrak þartlarda jaþärgä tieþ. Ölkä häm rajon xakimijate, bezneñ cirlärdä radioaktiv kaldïklarnï saklap häm eþkärtep, barï tik bajlïk, kerem turïnda gïna ujlïj, ä keþelärneñ sälam ätlege, tabigat’ turïnda kajgïrtmïj. Bu keçenä genä cir kisäge iñ pïçrangan häm iñ onïtïlgan, taþlandïk ber poçmak bulïp tora. Bu – mediklarnïñ keþelär östennän täcribä uzdïra torgan poligonï bulïp tora. Monda, keþelärneñ ixtïjarïna karþï, alarga Kön’jak Ural atom stantsijase tözeleþen tagarga cïenalar, bu cirlärdä atom kaldïklarïn saklau häm eþkärtü karalgan. Xalïknïñ sabïrlïgïn sïnau dävam itä…
Bez bik zur avïrlïklar belän xökümättän üzebezgä karata aerïm l’gotalar, jardäm kürsätügä ireþtek. Ämma bu jardämneñ küp öleþe bezgä kilep citmäde. Rossija xökümäte tarafïnnan bezneñ öçen bülengän milliardlagan sum akçanï ölkä häm rajon citäkçelege üzlärençä bülgäläp beterdelär. Kunaþak rajonïnda bu akçalarga Mädänijat jortï salïndï, jullar asfal’tlandï, televïþka remontlandï, ATSlar, jortlar tözelde… Jagni, rajon citäkçelege Möslimgä häm anïñ meñlägän avïrularïna bötenläj katnaþï bulmagan baþka programma belän eþ itte Bezneñ þuþï köngä xätle zarar kürü turïnda tanïkïklarïbïz juk, häm däülät bezgä burïçïn kajtarïp birergä cïenmïj. Bezne täcribä «ak tïçkan»narïna äjländerülärendä bezneñ gaebebez juk bit, þulaj uk radiatsijadän agulangan cirlärdä jaþärgä mäcbür itülärenä dä bez gaeple tügel. Xätta xökümät tikþerüläre dä þunï kürsätte - bezgä digän 8 milliard 692 million akça baþkaga kitkän. Bezneñ protestlarïbïz, jözlägän zhalobalarïbïz, telegrammalar, menä 5 el bue bezgä igtibar itülären sorap jalvarularïbïz bjurokratik häm mafioz struturalarga bärelep, çälpärämä kilde.
Þuña kürä min bügen, þuþï zararlï töbäktä jaþäüçe bularak, sezdän þundïj näticä jasavïgïznï sorïjm:
Bezgä üz xalkïna karþï junälderelgän sugïþ kiräkme?
Bezgä daimi räveþtä tiräjun’ne agulap torgan, keþelärgä häm tabigat’kä zur zolïmlïk eþlägän atom elektr stantsijaläre kiräkme?
Uran-pluton industrijase jaþäp kilgändä, ekologijaneñ totrïklï buluï turïnda söjläve kïen. Havanï, cirne çistartïrga kiräk, eçär sularïbïznï saklau möhim, alar bezdä inde bolaj da kimegännän-kimi bara… Elgalar da inde xäzer tabigat’ne bizämi, söendermi, ä üzendäge pïçrak belän hämmäseneñ kotïn ala.
Barlïk töbäklärneñ galimnäre þuþï mäs’älälär östendä eþläsennär ide. Bügenge köndä ber Çiläbe ölkäse öçen genä tügel, Rossijaneñ här töbäge öçen tabigat’ne saklau buença maxsus programmalar kiräk.»
Galina Paþninanïñ söjlägännäre Döres ikänlegen bez Möslim avïlïna bargaç kürdek. Äje, biredä barïsï da taþlandïk xäldä. Xalïkka jaña su çïganagï tabarga vägdä birgännär - ul tabïlmagan, jaþ’lärgä bassejn tözärgä ïþandïrganar - ul juk, jaña kötülek urïnnarï juk, jaña tözeleþlär juk… Xalïk cir belän kük arasïnda asïlïnïp kalgan xäldä jaþi. Avïl xalkïn üzen dä ällä niçä törlegä bülgännär. Nurlanïþ avïruï bulgannar beraz l’gota ala häm baþka cirgä küçärgä xaklarï bar, ä xäzergä bu avïru tabïlmagannarga berni dä juk. Ä bu avïrunï isbatlau öçen böten gomereñ ütep kitärgä mömkin, anï bik siräk oçrakta, ülär aldïnnan gïna bilgelilär… Ä inde avïlga Rossijaneñ millionnarï kilep citü-citmäü mäs’äläsenä kilgändä, rajon citäkçeläre monï tulïsïnça inkar’ ittelär. Alarnïñ äjtüençä, rajon mondïj akçalarnï kürmägän. Þulaj bulïrga da bik mömkin, çönki Rossijadä küp närsä kägaz’dä genä kala bit. Akça bülenep birelsä dä, ul urïnga xätle kilep citmi, anï jugarïda urlaþïp, büleþep beterälär… Möslim avïlïna isä pïçrak su, radionuklidlï tufrak, agulangan hava, gazaplï tormïþ kala…
«Rija Xammatovanïñ kazlarï häm mögezle ere terlege Teça elgasï buenda jöri. Ä bu elga - Rossijadäge iñ ütergeç çïganaklarnïñ berse. Uraldagï esse cäjlärdä anïñ onïklarï monda ciläk cïja, ütä kürenmäle sularïnda koena. Alar tiräsendäge tugajlar - dön’jada bulgan iñ radioaktiv urïnnarnïñ berse. Þul uñajdan küptän tügel Qazanda Gollandija fotorässamï Robert Knotnïñ kürgäzmäse uzgan ide. Ul þul avïllarda jaþäüçelärne fotoga algan. Knot avïl xalkïnï» kiläçäkkä ömet belän jaþävenä gacäplängän. «Kajber urïnnarda monda nurlanïþ 1000 tapkïr küpäk. Tik Xammatovlarnï häm anïñ avïldaþlarïn räsmi jaktan küçerep utïrtïrga cïenuçï kürenmi. Bäxetsezlek oçraklarïn tanïr öçen sovet xäkümätenä jartï gasïr vakït kiräk bulgan. Ä bu arada xalïk küpläp nurlanïþtan ülä torgan. Biredä kajber keþelär Xirosima, Nagasaki tragedijase korbannarï kadär nurlanïþ algan», - dip jaza Klara Ferreira-Markves. «Küpçelek avïl xalkï bu bälane 1980 ellar axïrïnda kilgän Mixail Gorbaçevnïñ xäbärdarlïk, açïklïk säjasätenä kadär belep betermägän dä.» Teça elgasï buenda jaþäüçe Rija Xammatovanïñ ajak buïnarï üterep sïzlïj. Anïñ buïnnarïna nurlanïþlï strontsij-90 utïrgan. Ul pensijasenä «ber dollardan beraz gïna artïk östämä ala». Þul uk vakïtta avïl xalkï «Rejter» xäbärçesenä küçärgä telämäülären dä beldergännär: «Bakçasïz kalsak, bez niçek tamak tujdïrïrbïz?», - digännär. Möslim avïlï janïnda Korman avïlï bulgan. Elek þul avïlda jaþäp, bügen Möslimdä toruçï Rafit Fäjzullinda anemija, daimi talçïgu sindromï. Anïñ 18 jaþ’lek ulï Rämzis baþ tartmasïnda sulï kapçïk belän tugan - gidrosefalis. Bu çirdän keþelärneñ baþï artïk zuraja.
1993 elda RF xökümäte üz gaeben tanïgan. Cirle «MAJAK» kombinatïnda SSSRnïñ berençe atom bombasï öçen 1949 elda plutonij citeþtergännär. Þul vakïttan birle 450000 keþegä nurlanïþ eläkkän, dip sanala. Çiläbe ölkäsene» Möslim avïlïna häm tirä-jakka «MAJAK» kombinatï 1948, 1951, 1958 ellarda küpläp radiatsija taratkan bulgan.»
2003 el, 27 mart
Bu urïnda ekologlarnïñ, galimnärneñ, cämägat’ eþlekleläreneñ atom-töþ sïnaularïna, radiatsija näticälärenä, Möslim avïlïna kagïlïþlï kajber citdi fikerlären kiterep ütäbez..
«Þunïsïn äjtergä kiräk, atom-töþ þartlaularï vakïtïnda häm atom-töþ avarijaläre bulganda, tirä-jakka kïska gomerle radionuklidlar tarala. Bu radionuklidlar keþeneñ organizmïna eläkkäç, anïñ genetik strukturalarïna aerata sizdererlek udar jasïjlar. Bu oçrakta gadäti fizik alïmnar belän ülçäp, keþeneñ küpme doza nurlanïþ alganïn belü, nigezdä, mömkin tügel. Beznekelärneñ tügel, ä japon häm nemets galimnäreneñ tikþerü näticälären ukïgannan soñ, Teça elgasï janïnda jaþägän keþelärdän bügen dä nurlanïþ kilep torganïn beläseñ. Bu nurlanïþ alarnïñ söjaklärendä utïrgan radioaktiv strontsijdän þulaj tarala ikän.»
(«Na putjax k duxovnoekologiçeskoj tsivilizatsii», Qazan, 1996, 106 bit)
«Möslim avïlïnïñ biþençe buïnïnda här dürtençe bala - genetik üzgärülär säbäple, mutant. Ekaterinburg meditsina institutïnnan Þilko häm Zelentsova mäglümatlarï kürsätüençä, Teça elgasï buenda urnaþkan avïllarda ölkännär häm balalar arasïnda avïruçïlar bik küp. Alar sälamät keþelärneñ bik az - nibarï 7 protsent kïna buluïn kürsätälär. 50 protsent xalïkta anemija tabïla. Bu xävefle bilgene bez, açïlgan urïnï buença, «Möslim sindromï» dip atadïk. Bu uñajdan þunïsïn da äjtergä bula, Möslim sindromï Çernobïl’ häm Kajnar sindromïna oxþaþ, alar da atom hälakäte bulgan cirlärdä açïlgan ide.»
(Kürsätelgän xezmät, 107 bit.)
«Teça elgasï tugaena gamma häm betta belän jugarï pïç- ranu xas (1000 mkr/ç häm 200 beta çastits/min sm). Ülçäü näticäläre þunï kürsätte, Teça elgasï radioekologija jagïnnan kritik kisken xäldä. Teça elgasïnïñ jugarï agïmïnda plutonij sostavï köçle - 24nçe noktada ul 827-/- 248 Bk/kg. Teça elgasïnïñ Möslim avïlï janïndagï tugaenda xäl xävefle.»
(Kürsätelgän xezmät, 106 bit)
Küräsez, galimnär ber tavïþtan, Teça elgasï buenda häm Möslim avïlïnda jaþäü öçen kurkïnïç buluïn kisätälär. Ä ölkä çinovniklarï alar äjtkänneñ kiresen isbatlarga tïrïþalar, jagni, Möslim avïlïnda jaþäü öçen kurkïnïç tügel, dip baralar. Bezneñ kulïbïzda þundïj räximsez cavaplarnïñ berse. Bu - ber ölkä türäseneñ genä räsmi cavabï tügel, ä anïñ artïnda toruçï atomþiklarnïñ da, xärbilärneñ, Rossjai xökümäteneñ dä açïk fikere. ALAR menä þundïj fikerdä bulgan öçen, Möslim avïlï haman küçerelmi, xalïk kïrïla tora, millät juk itelä…Küräsez, galimnär ber tavïþtan, Teça elgasï buenda häm Möslim avïlïnda jaþäü öçen kurkïnïç buluïn kisätälär. Ä ölkä çinovniklarï alar äjtkänneñ kiresen isbatlarga tïrïþalar, jagni, Möslim avïlïnda jaþäü öçen kurkïnïç tügel, dip baralar. Bezneñ kulïbïzda þundïj räximsez cavaplarnïñ berse. Bu - ber ölkä türäseneñ genä räsmi cavabï tügel, ä anïñ artïnda toruçï atomþiklarnïñ da, xärbilärneñ, Rossjai xökümäteneñ dä açïk fikere. ALAR menä þundïj fikerdä bulgan öçen, Möslim avïlï haman küçerelmi, xalïk kïrïla tora, millät juk itelä…
«Möslim avïlï häm stantsijasendä xalïk ala torgan radiatsija dozasï elïna ber millizivert kïna täþkil itä. Dön’jada häm Rossijadä kabul itelgän normativlar buença, bu radiatsija zonasïnda jaþäüçelärne küçerü mäcbüri tügel. Üz teläkläre belän Möslimnän kitüçelär isä böten l’gotalarïn jugaltalar.»
(«Çeljabinskij raboçij», 1998, 10.07.)
Menä þulaj - Möslimnän kitsäñ dä bötenesen jugaltasïñ, kalsañ da bötenesen jugaltasïñ… Xalïk poçmakka kiterep terälgän, borïla da almïj. Bik teläsä dä, kubarïlïp çïgïp kitep, kajadïr barïp urnaþa da almïj - akçasï juk. Menä þulaj - xalïk inde radiatsijadän ülep betep bara, ä alar, ölkä türäse äjtkänçä, «radiatsijane tieþle normada gïna algannar» ikän, þuña kürä, alarnï küçerü dä mäcbüri tügel ikän… Äjtkänebezçä, bu cavap ber Podtesovnïkï gïna tügel, anïñ artïnda «MAJAK» berläþmäse, atomçïlar, xärbilär, namussïz vraçlar, Rossija xökümäte tora. Möslim avïlï xalkïna karþï Rossijaneñ ülem industrijase – ATOMÇÏLAR HÄM XÄRBILÄR TORA… Bu xakta äle 1995 elnïñ 13 aprelendä ük «Komsoml’skaja pravda » gazetasïna jazïp çïkkan Ol’ga Muzafarova meñ tapkïr xaklï:
«Atomnoe lobbi v sojuze s VPK sil’nee vsex na svete pravitel’stv i prezidentov», digän ide ul…
Atlantida kebek atom upkïnïna kitep jatkan Möslim avïlïnnan, Möslimlelärdän jardäm sorap kïçkïrgan avazlar böten dön’jaga tarala… Biregä sajlauçïlar ezläp kilgän Mäskäü säjasätçeläre alarga Tatarstanga jaki Tön’jak Kavkazga küçärgä täkdim itälär… Monïñ astïnda jatkan neçkä mäkerne tojasïzdïr - sezgä, çirle tatarlarga urïn ja änä kanlï Çeçnjada, ja üzegezneñ «bäjsez» Tatarstanïgïzda… Ä xalïknï þuþï xälgä töþergän Mäskäü niþli, üz xalkïn jaklïjsï urïnda, atomçïlarnï jaklap jatkan Çiläbe nigä çittä kala, bu xäl öçen nigä «MAJAK» cavap birmi - anïsï bilgesez… Bilgele, Tatarstan xökümäte, millionlagan tatar xalkï bälada kalgan millättäþlärenä kullarïnnan kilgänçä bulïþïr, inþallah! Þunïñ öçen bez, Bötendön’ja tatar kongressï väkilläre, üz tormïþïbïznï kurkïnïç astïna kuep, radiatsijale tatar avïllarï bujlap jördek, maxsus priborlar belän radiatsija normasïn tikþerdek, öjlärdä, mäktäplärdä, mäçetlärdä, muzejlarda, bol’nitsalarda buldïk, Çiläbe ölkäsendä millättäþlärebezneñ xokuklarï kïsïlu buença zur material tupladïk, alarnï xalïkara sudlarga tapþïrïr öçen äzerlädek. Biredä jaþäüçe tatarlarga bez küp itep milli häm dini kitaplar alïp bardïk, Tatarstan isemennän, kïjmmätle darular tapþïrdïk, Tatarstan jugarï uku jortlarïnda þuþï rajonnan studentlar ukïta baþlau turïnda kileþtek. Bezneñ jurist- advokatlarïbïz, radiatsijadän zarar kürgän tatarlarnï jaklap, Çiläbe ölkäsendä bargan sudlarda katnaþtï. Tatarstan televideniesennän bu xällär turïnda maxsus tapþïrular kürsätelde, tatar matbugatïnda bu temaga citdi mäkalälär basïlïp çïktï. Döres, Çiläbe ölkäsendäge millättäþlärebez Tatarstannan kübräkne, jagni, üzlären annan küçerüdä jardäm itüne kötälär. Ämma bu bik citdi mäs’älä, federal’ däräcädä xäl itelä torgan eþ. Bötendön’ja tatarlarïnïñ mä’äläläre barï tik Tatarstan jardämendä genä xäl itelä ala ikän, dimäk, Mäskäü eþlägän cinajat’ne, facigane dä Qazan tözätergä tieþ bula. Bu xakta bezdän meñlägän millättäþlärebez jalvara, bu xakta bezdän Ural artïnda, atom utravïnda kalgan tatarlar sorïj…
Menä alarnïñ Tatarstan Prezidentï Mintimer Þäjmievka jazgan çirattagï xatlarï:
Xörmätle Prezident äfände!]
Bez Sezneñ eþegez küp ikänen añlïjbïz, ämma kuätle neft’ häm samolet tözeleþe sektorlarï, KamAZï bulgan Tatarstan tatarlarnï «MAJAK» tiräsendäge kurkïnïç urïnnan ata-babalar cirenä küçerä almïjmï? Tatar entsiklopedik slovarïnnan kürengänçä, anda 13 jaki 7 genä keþe kalgan, betep bara torgan avïllar bar ikän bit. Pugaçev jaularïnda katnaþkan Möslim tatarlarïnïñ millät aldïnda xezmätläre bar bit! Alarnïñ bügenge xälläre - böten millät öçen can jarasï! Zinhar öçen, alarnï Atom utravïnnan alïgïz! MÇSnïñ dokladï buença, imeþ, anda bernindi dä kurkïnïç juk, ämma balalar haman avïrularïn dävam itälär. Nigezdä, böten ekologlar da ber fikerdä - kombinat tiräse iñ kurkïnïç zona bulïp kala birä. Ïþanïgïz, çïgïmnar üzen aklajaçak! Bu Tatarstannï tatarlar belän nïgïtu da, Tatarstan Respublikasïnïñ avtoritetïn Böten Dön’ja tatarlarï arasïnda nïgïtu da bulïp toraçak.
Xörmät belän, Gajnullina Färidä Bädretdinovna, Sakaev Ajrat Ravil’eviç, Osmanova Gafirä Kamaletdinovna, Sakaeva Gölnara Ravil’evna, Korbanov Marat Xäsänoviç
Mäskäü þähäre. 01.12. 2002 el
Jazmamnïñ Möslim turïndagï bülegen avïlnïñ ekologija muzee mödire V. F. Ozhoginanïñ þigïre belän tämamlarga ujlïjm. Möslim facigasen dön’jaga belderü, baþkalarnï da bu bäladän kisätü öçen ul bik küp eþlär baþkara. «Nabat» dip atalgan ekologija oeþmasï häm muzej buldïru, bu xakta kitap-broþjuralar çïgaru, mäktäp balalarï belän ekologija temasïna oçraþular oeþtïru, konferentsijalär uzdïru, radiatsija korbannarï xörmätenä Xäter Allejase utïrtu - bolar barïsï da V. F. Ozhogina citäkçelegendä eþlängän eþlär. Þigïr’lärennän kürengänçä, anïñ üzeneñ dä iñ kaderle keþelären radiatsija juk itkän, atom kabergä kertkän…
|
PIS’MO K ZEMLJAKAM |
*** MAJAKom nazïvajut tsiniçno PO, sentjabr’ 2001 el |
|
|
Ja ubit ne pod Rzhevom, Zdes’ i puli ne sviþut, Molodïx i veselïx, Ja xotel oçen’ zhit’, |
No ne padajte duxom! Pravo zhit’ i ljubit’, No v bor’be toj svjaþennoj sentjabr’ 2000 el |
|
ZÏJALÏLAR FIKERE
«Vse, çto svjazano s razvitiem atomnoj energitiki v rossii, naskvoz’ propitano lozh’ju i smert’ju».
«…Jadernaja texnologija energetiçeskoj i voennoj promïþlennosti grozit istrebleniem zhizni na naþej planete».