DÜRTENÇE BÜLEKÜ

Azhdaha avïzïnda

Sezgä atom bombasï jasïj torgan şähärdä bulïrga turï kilgäne barmï?

Cir astï häm cir öste saklagïçlarïnda 2 milliard kjuriga kadär atom kaldïklarï saklagan, suda, havada, tufrakta radiatsija ujnap torgan urïnda, jagni, «MAJAK» berläşmäse urnaşkan Ozreskij şähärendä bulïrga turï kilde bezgä. Bu urïnnïñ böten dön’jada iñ kurkïnïç, radiatsijadän iñ nïk pïçrangan cir ikänen belsäk tä, millättäşlärebez xakïna, bez anda bardïk. Çönki xakimijat belän radiatsijadän zarar kürgän tatarlar arasïnda sudnï näk menä «MAJAK» berläşmäse urnaşkan Ozerskij şähärenä bilgelägännär ide. Xalïk jaklauçïlarï bularak, bu sud protsessïnda Bötendön’ja tatar kongressï başkarma komitetï ägzasï bularak - min häm kongressnïñ juristï, advokat Roza Färdieva da katnaştïk.

Ämma, küpme genä ezläsägez dä, sez bu şähärne Rossijaneñ ber genä kartasïnnan da taba almassïz, härxäldä, ul inde jartï gasïr jaşäp kilsä dä. Başta ul «Desjataja ploşadka» şartlï isemen jörtä, annan - «poçtovïj jaşik 21», annan soñ - Çeljabinsk-40 (xalïk telendä - «Sorokovka»), soñrak - Çeljabinsk-65. Barï tik 1994 elda gïna şähärgä räsmi töstä Ozerskij iseme birelä. «MAJAK» kombinatï belän şähär bergä tözelä başlïj, 1946 eldan başlap, Ural taularïnïñ urman-sazlïklï bu urïnïnda moña kadär tiñe bulmagan zur tözeleş başlana. Ni öçen atom bombasï öçen plutonij näk menä biredä eşlänergä tieş bula soñ? Belgeçlär monïñ seren bu tirädä su zapasï küp bulu belän genä bäjläp añlatalar. Bezgä kalsa, atom kombinatïnïñ näk biredä tözelä başlavïnïñ başka säbäbe dä bar. Töp säbäp uran rudasï belän bäjle bularga tieş. Plutonijnï, jasalma jul belän, urannan alalar, ä uran teläsä kajda oçramïj. Elekkege Sovetlar Sojuzïnda, ul, mäsälän, başta Tacikstannan biregä kajtartïlgan, sugïştan soñ uran rudasïn Könçïgïş Germanija häm Çexoslavakijadän dä taşïgannar. Ämma köne-töne reaktorlar eşläp torsïn öçen, dön’jada iñ küp atom-töş koralï citeşterü öçen üz uranïñ bulu kiräk. Biredä, jagni, janäşädäge Ural taularïnda, uran jatmalarï tabïlgan bulïrga tieş. Häm alga taba näk şuşï xäl biredä atom kombinatï tözelügä kitergän. Älbättä, Mäskäüdän erak buluï, şartlïj kalsa, başkalaga häm üzäk regionnarga artïk zur zarar kilmäjaçäge dä üz rolen ujnagandïr. Biredä eşçe köçlärneñ küp buluï, karusïz häm tïrïş tatarlarnï teläsä nindi zararlï eşkä cigep bulu ue da ülem kombinatïn biregä salïrga etäreç bulgandïr…

Atom reaktorlarï tözelä başlagançï, bu xävefle urïnnan 100 çakïrïm radiusta keşelär başka urïnga küçerelergä tieş bulalar. Ämma xakimijat monïñ belän mataşïp tormïj, ä barï tik tirä-jun’nän ïşanïçsïz dip sanalgan jaki kajçandïr xökem itelgännär genä kuïp çïgarïla. Şulaj itep, bu tirädän 1161 gailäne, jagni, 2939 keşene Ural tau aralarïna - Zlatoust, JÖrüzän jaklarïna sörälär, alar arasïnda 16 jaş’kä kadär 746 bala bula. NKVD çekistlarï alarnï berniçä sägat’ eçendä öjlärennän kuïp çïgarïp, bernärsälären aldïrmïjça, 300 timer jul vagonïna töjap, tau arasïna iltep ata… Bu operatsija belän Berijaneñ şäxsi palaçï, sugïş vakïtïnda Kïrïm tatarlarïn, çeçen-inguşlarnï illärennän sörgän general I. M. Tkaçenko idarä itä… Atomga jul keşelärneñ küz jaş’läre östendä salïna, annan ul keşe söjakläre belän tüşälä…

Şähär iske bistä urïnïna tözelä häm 1947 elda uk, SSSR Ministlar Sovetï kararï nigezendä, jabïk zona, dip iglan itelä. Ul çäneçkele timer çïbïk belän äjländerep alïna, anda vïşkalar kuela, ul kalançalarda korallï xärbilär sakta tora. Bu zonada balïk totu, ciläk häm gömbä cïju, au tïela, şul eş östendä totïlgan avïl xalkïn törmä kötä…1954 elga xätle biredä xätta sajlaular da uzdïrïlmïj, imeş, keşe sanïnnan çïgïp, çit il şpionnarï biredä jaşäüçelärneñ tögäl sanïn belärgä mömkinnär. Şul isäptän, 1956 elga xätle bäjräm demonstratsijaläre dä uzdïrïlmïj. Biredäge böten vlast’ Berija «sluzhba»sï kulïnda, jagni, çekistlar karamagïnda bula. Berija üze dä biregä berniçä tapkïr kilep kitä, anï berençe çiratta şähär tözeleşe, keşelär jazmïşï tügel, atom reaktorïnïñ tözeleşe genä kïzïksïndïra. Stalin berençe atom bombasïn aşïktïra, şuña kürä il sugïştan soñ cimerelep jatsa da, böten köçne şuşï «MAJAK» tözeleşenä birälär. Bu eşkä distä meñlägän keşe, xärbilär, totkïnnar tartïla, ilneñ törle poçmaklarïnnan vagon-vagon tözü materiallarï, metall, cihazlar kilä.

1948 elnïñ 19 ijunendä, nihajat’, SSSRda berençe promïşlennost’ atom reaktorï eşli başlïj. Bu «neçkä» eş belän «atom atasï» akademik Kurçatov üze idarä itä. Şulaj itep, atom bombasï öçen urannan plutonij äzerläü promïşlennost’ julï belän, küpläp eşlänä başlïj. Aç, jarlï, xäerçe il böten köçen atom kazanïna sala… Il, kotïrïnïp, koral jasau julïna basa. Bu eş zur däülät sere itep saklana, şuña kürä kombinatta här kön saen bulïp torgan avarijalär turïnda da xalïkka berni äjtmilär. Ilneñ mifik «atom kalkanï» öçen biredä eşläüçelärne häm bu tirädä jaşäüçelärne korban itep birälär. 1949 elnïñ 29 avgustïnda isä kazax dalalarïnda. Semipalatinskij tirälärendä, berençe sovet atom bombasï sïnala. Stalinnïñ, Berijaneñ, atomçï akademiklarnïñ şatlïklarï eçlärenä sïjmïj, atom bolïtï taralïp ölgermäs borïn, alar koçaklaşa, übeşä başlïjlar… Soñïnnan bu Semipalatinskij şartlavï meñnärçä, xätta millionlarça sovet keşelärendä rak, jöräk avïrularï bulïp bärep çïgar, bu tirädäge xalïk çeben urïnïna kïrïla başlar… Ämma «Ilne atom afätennän saklïjbïz» dip üz-üzlären aldagan säjasätçelärgä, xärbilärgä, atomçïlarga xalïknïñ gazap çigüe dä täesir itmäs… Berençe atom reaktorï artïnnan, 1950 elda «MAJAK»ta ikençe reaktor, 1951 elda öçençe, dürtençe, bişençe atom reaktorlarï, 1952 elda altïnçï reaktor safka basa. Bolar öçen küpme çïgïm, küpme uran rudasï, küpme eşçe köçlär kiräk bit! citmäsä, kombinatta här kön dijarlek avarija östenä avarija bulïp tora, tirä-jun’ne atom kaldïklarï kaplap kitä, 30-40 jaş’lek belge çlär tägäräp ülä… Avarija saen diversija ezlilär, keşelärne törmälärgä ozatalar, atom seren tïşka çïgarmas öçen xalïknï korban itälär… Bu xakta «MAJAK»ta eşläp çïkkan xezmät veterannarï menä närsä jaza:

«V peçati opisïvaetsja tol’ko tri radiotsionnïe avarii na PO «MAJAK». Imejuşejsja u administratsii PO «MAJAK» spisok soderzhit desjatki radiatsionnïx avarij. Ne kazhetsja li vam strannïm naleçie pri etom tïsjaç luçevïx bol’nïx? Ne stïkujutsja tsifrï koliçestva radiatsionnïx avarij s koliçestvom postradavşix. Na samom dele tol’ko na radioximiçeskom zavode 25 proizoşli sotni radiatsionnïx avarij s tjazhkimi posledstvijami. V etom çisle bïla i samoproizvol’naja tsepnaja reaktsija».

 (Pis’mo veterana «MAJAK»a V. S. Sladkova, prorabotavşij bez malogo 50 let na radioximiçeskom zavode 235 - Vladislav Larin. «Kombinat «MAJAK» - problema na veka». Mäskäü, 2001)

Ämma «MAJAK»ta iñ kurkïnïç häm iñ köçle avarija 1957 elnïñ 29 sentjabrendä bula. Bu xakta 90nçï ellar başïna kadär berni dä äjtmilär, üzgärtep koru çorï kilgäç tä, xalïkka avarija turïnda bik az mäglümat birälär. Räsmi mäglümatlardan kürengänçä, 1957 elnïñ 29 sentjabrendä «MAJAK» kombinatïnda radioaktiv kaldïklar tutïrïlgan saklagïç şartlagan. Ämma xäzer kajber belgeçlär äjtüençä, ul çagïnda «MAJAK»ta atom-töş şartlavï bulgan. Bu maxsus oeştïrïlgan sïnau-şartlaumï, ällä atom bombasïnïñ oçraklï şartlavïmï, jaki atom reaktorïnïñ cimerelüeme - monï barï tik aerïm keşelär genä belä bulïr. Ämma, ni bulsa da, bu şartlaunïñ näticäse kotoçkïç bula. Atom bolïtï ber çakïrïm bieklekkä kütärelä häm 1000 çakïrïm cirne agulap uza. Şartlaudan soñ, Ural taularï östendä atom acaganï ujnap tora, monïñ närsä ikänen belmiçä karagan keşelär şunda uk sukïrajalar… Şartlau kiçke 4 tulïp, bişençedä bula, kojaşlï kük jöze kinät kenä karala häm şähär karañgïlïk eçendä kala. Sakçï etlär kükkä karap ulïj başlïj, koşlar kinät kenä sajraudan tuktap kala… Keşelärneñ başlarïna isä kisäge-kisäge belän radioaktiv kaldïklar java… Tizdän bu keşelär barïsï da nurlanïş avïruïnnan ülep betälär…

Xäzer galimnärneñ äjtüençä, 1957 elda «MAJAK»tagï atom şartlavï häm dön’jaga radioaktiv kaldïklar taraluï Çernobïl’gä karaganda küpkä köçle häm artïk bula. Bu xällärne kürgän keşelär soñïnnan menä niçek tasvirlïjlar:

«Moşnost’ vzrïva, dejstvitel’no, bïla ogromnoj. Ona otsenivaetsja v 70-100 tonnï trinitrotoluola… Vzrïv polnost’ju razruşil banku iz nerzhavejuşej stali, naxodivşigosja v betonnom kan’one na glubine 8,2 m. Betonnaja plita perekrïtija, vesom 160 tonn, bïla sorvana s mesta i otbroşena na 25 m. v storonu. Razorvannïe listï nerzhavejuşej stali, iz kotorïx bïla svarena emkost’, bïli razbrosanï v radiuse 150 m ot epitsentra vzrïva.»

(Vladislav Larin. Kombinat «MAJAK» - problema na veka. Mäskäü, 2001el, bit 43.).

Bu atom şartlavïnnan iñ zur zïjannï Ozerskij şähäre üze kürä. Tirä-jun’dä agaçlarga xätle ber jafraksïz kala. Binalar barïsï da radiatsija belän pïçrana. Xätta şul çagïnda da xalïkka Döresen äjtmilär, saklïk çaralarï kürmilär, şähärneñ ber öleşe şul çagïnda radiatsijadän ülep betkändä dä, annan däülät sere jasïjlar. Ä «MAJAK»nïñ cimerelgän binalarïn radiatsijadän çistartïrga soldatlarnï häm totkïnnarnï kualar… Ul keşelärneñ dä kübese tizdän jaktï dön’ja belän xuşlaşa. Soñïnnan bu xakta elekkege xärbi, likvidator Nikolaj Ivanoviç Panasenko menä närsä jaza:

«Kogda posle goda beşennoj rabotï na zasïpke epitsentra vzrïva, naş polk bïl postroen pered otpravkoj nas po domam, polkovnik Sjus’kin skazal: «Dorogie tovarişi, vï sdelali bol’şñ delo dlja naşej Rodinï. Vï sdelali vozmozhnoe i nevozmozhnñ, i vam odin god etoj rabotï zaçtetsja za pjat’ i na pensiju pojdete, esli dozhivete, v 50 let. Vas, dorogie tovarişi, Rodina ne zabudet!» Mne 56 let, a vse, kto so mnoj rjadom rabotal togda, v 1958 godu, uzhe umerli. Skoro i ja umru, a zhizni tak i ne videl». 

(V. Novoselov, V. Tolstikov. Tajna «sorokovki». Ekaterinburg, 1995, bit 287.)

1957 elgï atom şartlavï şähärne genä tügel, ul tirädäge bik küp avïllarnï da agulap uza. Keşelärneñ kajberlären, aşïk-poşïk, başka urïnga küçerä başlïjlar, ä kajberlärenä bötenläj kul selkilär, çönki atom şartlavïnnan zïjan kürüçelär jöz meñnärçä bula… Bernärsä belmägän avïl xalkïn NKVD soldatlarï häm totkïnnarï çornap ala… Irlärne häm xatïn-kïzlarnï aerïm sarajlarga bikläp kujalar. Alarnï şäp-şärä kaldïrïp çişenderälär, öslärenä xlor sipterälär, kiemnären utka jagalar. Avïldagï böten terlek-tuarnï ber cirgä cïep, atïp üterälär häm çokïrga kümälär. Mesken avïl xalkïna berni añlatmïjlar, alarnïñ kübese bu xällärdän akïlïnnan şaşa… Asïlïnïp ülüçelär dä bula… Keşelärgä öjlärennän ber närsä alïrga röxsät itmilär, küz allarïnda öjlären ut törtep jandïralar… Üzlären isä ikençe ber radiatsijale urïnga iltep taşlïjlar, alarnï takta jortlarga urnaştïralar. Kïşkï Ural salkïnnarïnda bu ruslarnïñ häm başkortlarnïñ kübese katïp ülä, kalgannarï radiatsijadän can birä… Ämma bolar turïnda sez räsmi mäglümat çaralarïnnan berni dä tapmassïz, bu facigale xällär xakïnda mogciza belän isän kalgan keşelär üzläre söjli… Alar «MAJAK» tiräsendä här avïlda bar äle - sovet rezhimïnïñ, atomçïlarnïñ tere korbannarï, isän şahitlarï…

Şähär bügenge köndä dä, zakon nigezendä, jabïk zona sanala, maxsus rezhim belän jaşi, çönki anïñ territorijasendä küpläp juk itü koralï, radioaktiv matdälär saklana. Çit keşelärgä şähärgä kerü mäs’äläsen barï tik Mäskäü FSBsï gïna xäl itä, xökem itelgännär, organnar öçen şikle toelgan keşelär biregä kerä almïj. Şähärdän çïgïp kitü dä kürsätelgän köndä bulïrga tieş, juksa, alïp kitep, jabïp kujarga da mömkinnär. Şähär tiräsendä video-foto apparatlar belän töşerü tïelgan, monïñ öçen dä alïp kitärgä mömkinnär ikän. Şähär kapkalarïnda korallï sakçïlar tora, komp’juter sineñ cide babañnï tikşerä, şiklänsälär, totïp tentergä dä mömkinnär. Ozerskij şähäre jarïmutrauga urnaşkan, anï böten jaktan da dijarlek diñgezdäj Irtäş küle äjländerep algan. Keşelärneñ äjtüençä, kül astïnnan elektr çïbïklarï kitä ikän, jagni, su julï bujlap berkem dä «MAJAK»ka jakïn barïrlïk tügel. Şähärneñ korï cir belän totaşkan urïnï biek taş kojmalar belän urïtïp alïngan, ul kojmalarga köçle elektr togï totaştïrïlgan… Däülät sere, atom bombasï biredä änä şulaj kïrïk jozak astïnda saklana. Keşelärne, alarnïñ sälamätlegen, tabigat’ne saklau öçen däülät şunïñ xätle tïrïşsa ide… Ämma Rossijadä berençe urïnda keşe tügel, KORAL tora şul.

Ajlar bue änä şulaj FSBda tikşerelep, sud protsessïsïnda tatarlarnï jaklauçïlar bularak katnaşkanga gïna, bez bu jaşeren şähärgä ütep kerä aldïk. Şähärdä 80 meñgä jakïn keşe jaşi ikän, şularnïñ 7-8 meñe tatarlar bulïrga tieş. Tatarlarnïñ sanïn çama belän genä äjtüebezneñ säbäbe şunda, biredä alar turïnda tögäl sannï berkem belmi dä, birmi dä. Ozerskij şähärendä tirä-jaktagï tatar avïllarïnnan, bigräk tä, Tatar Karabolagïnnan küp keşe jaşi häm eşli. Tirä-jun’dä başka eş bulmaganlïktan, tatarlar üzlären juk itä torgan atom promïşlennostïna barïp bil bögärgä mäcbürlär. Ämma tatarlarnïñ biredä eştän başka, berniläre dä juk - alar ana tellärendä belem ala almïjlar, sora-sorap jörep tä alarga mäçet urïnïna xätta ber bülmä dä birmägännär. Şähär çitendäge tatar-möselman ziratï da inde rus ziratï belän kuşïlïp betkän, şuña kürä mäet bulsa, tatarlar anï avïllarga alïp kitep cirlilär. Şul uk vakïtta däülät ruslar öçen zur milli teatrlar, uku jortlarï tota, biredä muzïka mäktäbe, muzïka uçilişesï, zur kitapxanä bar, biredä rus telendä 15 urta mäktäp eşli, 5 proftexuçilişe, kolledzh bar, Mäskäü institutïnïñ filialï eşläp kilä. Millimädäni çaralar şulaj jugarï kuelgan buluga karamastan, şähärdä narkomanija ölkägä karagada 5 tapkïr artïk. Belge çlär äjtüençä, Ozerskij şähärendä jaşäüçelärneñ 60-70 protsentï psixikalarïna zïjan kilgän keşelär. Bu narkoman häm psixikasï totrïksïz keşelär kulïnda uran, plutonij, atom bombasï häm meñlägän tonna atom kaldïklarï barlïgïn belgäç, tännär öşep kitä. Çönki Ozerskij şähärendä jaşäüçelärneñ küpçelege «MAJAK»ta eşli bit, atom bombasï da alar kulïnda. Üzgärtep koru ellarïnda, Rossija koralïna ixtïjac kimi töşkäç, «MAJAK»ta matdi jaktan xällär bik naçarajgan bulgan. Xäzer isä, böten dön’janïñ atom kaldïklarï biregä agïla başlagaç, «MAJAK» ta ajakka basïp kilä. Biredä eşläüçelärneñ urtaça xezmät xakï xätta 50-60 meñgä citä, dip söjlilär, şuña kürä, ülem kurkïnïçï bulsa da, keşelär biregä jabïşïp jata, kitmilär. Ämma şähärneñ bjudzhet sistemasïnda eşläüçelär akçanï bik az ala - ajga nibarï 600-700 sum. Şähär üze baj kürensä dä, xalïk şaktïj fäkïjr’ häm avïr täesir kaldïrdï. Döreseräge, avïrular küp ikän, digän täesir kaldï. Çönki milliardlagan kjuri atom kaldïklarï östendä utïrïp, sälamät kalïp bulmïjdïr ul. ölkäneñ häm şähärneñ jallangan jalagaj belgeçläre, ber avïzdan, Ozerskijda tormïşnï cännät itep kürsätergä tïrïşsalar da, uramdagï xalïk üze turïnda üze söjläp tora. Ä uramda avïrular, ajaklarïn çak österäp jörüçelär, artïk simez (100-150 kilogrammga xäte) jaki artïk jabïk, kipkän, garip-goraba keşelär küp oçrïj. Biredä rak belän avïruçïlar, ölkägä karaganda, 20 protsentka kübräk ikän. Bezneñ fikerebezçä, bu san tagï da zurrak bulïrga tieş, çönki kem belän oçraşïp söjläşsäñ dä, üze jaki tugannarï rak belän avïruï bilgele bula. Radiatsija häm rak avïruï bu şähärgä, bu keşelärgä inde mäñgegä, kitmäskä häm betmäskä dip kerep ojalagan. Biredä rak belän radiatsija dön’ja betkändä genä betäçäk, jaki, biredäge radiatsija, atom afäte böten dön’janïñ başïna citäçäk.

Räsmi xakimijat küpme genä jaşerergä tïrïşsa da, rak häm radiatsija belän bäjle avïrular barïber xalïkka bilegele bula. Döresen äjtkändä, berençe atom bombasï jasauçïlar barïsï da dip äjterlek raktan ülep betälär. 1956 elga xätel biredä rezhim bik köçle bula, şähärgä ber kergän keşene jañadan çïgarmïjlar. Rak häm nurlanïş avïruï belän bik nïk çirläp kitüçelär dä dävalanïrga şähärdän çitkä çïga almïjlar. Ülsälär dä, alarnï jabïk şähär territorijasendä kümep kujalar. Ä jaman şeş häm nurlanïş avïruï belän çirläü uran belän eşläüneñ berençe könnärendä ük başlana. Çönki baştagï çorda kombinatta bernindi saklïk çaralarï da kürelmi, radiaktiv matdälärne çiläk belän taşïp jörtälär. Ä radiatsijaneñ böten pïçragïn isä turïdan-turï elga-küllärgä taşlap baralar. Kombinat eşçeläre belän bergä, tirä-kürşe avïllarda jaşäüçelär dä kinät küpläp ülä başlagaç kïna, Mäskäüdä atom bombasï, uran, radioaktiv kaldïklar belän sak eş jörtergä kiräklegen añlïj başlïjlar. «MAJAK»ta eşläüçelärneñ här aj saen kannarïn alïp, tikşerep toralar, küplärdä şul vakïtta uk nurlanïş tamgalarï kürenä başlïj. Atom-töş nurlanïşïnïñ täesiren öjränü öçen, reaktor zonasïnda şaxtalarda etlärne tota başlïjlar. 1949 elnï berençe räsmi «nurlanïş» avïrulï keşe päjda bula, ämma vraçlarnï alga taba bu diagnoznï kujmaska kisätälär häm alar gomumi diagnoz kuju belän çiklänälär. Menä bezneñ kulïbïzda «Plutonij v deviç’ix rukax» dip atalgan kitap. Anda süz «MAJAK» kombinatïnïñ ximiko-metallurgija zavodïnda, plutonij tsexïnda eşlägän xatïn-kïzlar turïnda bara. Şunïsïn da äjtergä kiräk, iñ kurkïnïç bu tsexta küpçelek jugarï belemle ximik xatïn-kïzlar eşli häm atomnïñ mäkerle, astïrtïn höcümen berençe bulïp alar kabul itä. 1500 keşe eşlägän ximiko-metallurgija zavodïnda 400 keşe nurlanïş belän xisapka kuela, jagni, här dürt keşeneñ bersendä rak tabalar.

Menä şulaj, berençe atom bombasï jasauçïlarnïñ küpçelege, 50 jaş’kä dä citmiçä, raktan gazaplanïp ülä. Alarnïñ küpçelege, äle üzläre isän çagïnda uk, Lenin ordenï, Däülät premijaläre alalar, zur isemlärgä laek bulalar, ämma jaman çirdän kotïla almïjlar, näsellären dä şuşï gazapka duçar itälär. Küräsez, raktan, nurlanïş avïruïnnan ber Möslim häm Tatar Karabolagï avïlï xalkï gïna kïrïlmïj ikän, bu gasïr çire, iñ jaşeren kabinetlarga ütep kerep, iñ jugarï urïnda utïruçïlarnï da çüpli tora. Äle küptän tügel genä «MAJAK»nïñ general’ direktorï Fetisov, 50 jaşendä, baş mie ragïnnan zur gazaplar belän ülep kitä… Berkem bu çirne totïp kala almïj - elektr togï uzdïrïlgan biek taş kojmalar da, milliardlagan akça da, Karabolak xalkïnïñ çeben urïnïna kïrïluïn küzätep torgan galimnär dä… Bu jaman çir atom belän, uran belän, radioaktiv matdälär belän bäjle här keşene ezläp tabarga häm üzene» mäkerle eşen eşlärgä mömkin. Häm eşli dä inde…

Alga taba keşelek barïber ber sorau aldïnda kalaçak - atom korallarï, atom prmïşlennostï, atom elektrostantsijaläre kiräkme, jaki keşeneñ sälamätlegeme? Atom belän bäjle töbäklärdä keşeneñ gomer ozïnlïgï xäzer 45 jaş’tän uzmïj, anda ülüçelär tuuçïlarga karaganda ike tapkïr kübräk, rak avïruï, nigezdä, radiatsija belän bäjle urïnnarda tantana itä. Alga taba böten keşelekne dä menä şuşï kön kötärgä mömkin. Şuña kürä Ozerskij şähärendä jaşäüçelärneñ jasalma tïnïçlïklarïn, kalaj ätäçlänep, patriotlanïp mataşularïn min kabul itä almïjm. Imeş, alarga berni dä janamïj, imeş, alar ölkädä iñ çista şähär, imeş, avïruçïlar da alaj küp tügel… Bu - «MAJAK»nïñ häm räsmi xakimijatneñ köçle propagandasï näticäse häm çarasïzlïk bilgese. 2 milliard kjuri atom kaldïklarï östendä utïrganda, çit illärdän 20 meñ tonna atom kaldïklarï kerergä torganda, borïn astïñda gïna atom elektrostantsijase tözelep jatkanda, tagï da kïska itep äjtkändä, ATOM BOMBASÏ östenDÄ UTÏRGANDA, niçek şulaj idiotlarça tïnïç, şat häm kanägat’ bulïrga mömkin ikän?! Döresen äjtkändä, «MAJAK» kombinatï 1957 elgï atom avarijasennän soñ uk jabïlïrga tieş ide. Şul vakïtta uk xalïkka Döresen äjtep, ziräk karar kabul itelgän bulsa, Çernobïl’ avarijase dä bulmïjça kalgan bulïr ide. Şuşï xätle zur afätne, şuşï xätle kurkïnïç eşne jaşerergä mömkin ideme soñ?! 57 elgï şartlaudan iñ zur zïjannï da şuşï Ozerskij şähäre xalkï, «MAJAK»ta eşläüçelär üzläre kürä bit! Häm berençe bulïp, inde üzgärtep koru çorï kilgäç bulsa da, «MAJAK»nï japtïru, ä anda eşlägän häm şähärdä jaşägän keşelärgä gomerlek kompentsatsija tüläü mäs’äläsen dä alar kujarga tieş ide. Ä alar isä, bügen tuk jaşäü bäräbärenä, mäñgelek çir alïp jatalar, garip balalar, çerek näsel kaldïralar, böten dön’janï kurkïnïç astïna kuep, radiatsija belän agulap jatalar… Alar da - Rossijaneñ sugïş säjasäte korbannarï, üzläre dön’jaga çïgargan cimergeç atom korbannarï… Ämma keşe bu dön’jada ni öçen jaşägänen, üzennän soñ närsä kaldïruïn ber tuktap ujlarga tieş bit inde, il belän bergä eşlängän facigale xatalar ber tözätelergä tieş! Keşe gomere, keşeneñ sälamätlege, can tïnïçlïgï kajçan da bulsa berençe urïnga çïgarga tieş bit!

Ozerskij şähärendä jaşäüçelärne häm «MAJAK» berläşmäsendä eşläüçelärne nindi kiläçäk kötkänen açïk küz aldïna kiterü öçen, Vladislav Larinnïñ «Kombinat «MAJAK» - problema na veka» kitabïnnan ber özek kiterep ütäbez:

«V 1973-1982gg. uroven’ zabolevaemosti rakom ostavalsja vïsokim v 3-5 raz (v nebol’şoj gruppe zhenşin 60-69 let - v 10 raz) sootvetstvujuşie pokazateli ostal’nïx zhitelej Çeljabinska-65. V strukture zlokaçestvennïx novoobrazovanij po prezhnemu pervñ mesto zanimal rak legkogo: u muzhçin - 38,7 %, u zhenşin - 17,5 %; vtorñ mesto - rak zheludka u muzhçin 16,0; i rak peçeni u zhenşin15,0%; tret’e mesto - rak kozhi u muzhçin i zhenşin (13,5%i 12,6 %sootvetstvenno).
   Bïlo ustanovleno svjaz’ çastotï raka legkogo s veliçinoj pogloşennoj dozï ot popavşego vnutr’ organizma plutonija. V poslednie godï otmeçena tendentsija k rostu çisla zabolevanij rakom peçeni i podzheludoçnoj zhelezï» (Mäskäü, 2OO2 el, bit211).

(Из кн.: Владислав Ларин «Комбинат «Маяк» проблема на века», Москва, 2002г., стр. 211).

Jagni, «MAJAK» berläşmäseneñ töp produktsijase bulgan plutonij keşe organizmïna hava, su, rizïk aşa ütep kerä häm, nigezdä, bavïrda (30%) häm söjaktä(50%) tuplana häm alarnï eçtän cimerä başlïj. Plutonijnïñ söjaktän tulïsïnça çïgïp betüe öçen 1500 el vakït kiräk!! Ozerskij şähärendä häm «MAJAK»ta, anïñ tiräsendä böten cirdä - radiatsija, atom kaldïklarï, plutonij häm strontsij… Karap torïşka şähär bik çista häm matur bulïp kürensä dä, bu maturlïk artïnda adïm saen ülem sagalap tora… Bu tirädäge güzäl küllärdä keşe zurlïgïndagï sukïr mutant balïklar jözep jöri, xalïk anï totïp aşïj, biredä, hiç başka cirdä bulmagança, ciläk, gömbä kotïrïp üsä - keşelär alarnï cïep aşïj… Biredä eçkän suda, aşagan rizïkta, sulagan havada - radioaktiv matdälär, radiatsija… Keşelär şul şartlarda jaşi… Çiläbe galimnäre isä «Radiatsijaneñ keşe organizmïna uñaj täesire» digän temaga fänni eşlär jazalar… Keşelärne añgïrajtu, sukïrajtu, aldau haman dävam itä…

Şähärneñ çagïştïrmaça tözek häm tärtiple buluï da küplärdä jasalma tïnïçlïk tudïra. Äje, biredä uram tutïrïp jörgän narkomannarnï, sukbajlarnï, xäer soraşïp utïrgan çegännärne kürmässeñ, çönki alarga şähärgä kerü tïelgan. Biregä, gomumän, xökem itelgän keşelärgä kerü tïelgan. Şuña kürä şähärdä narkomannar sanï ölkä belän çagïştïrganda biş tapkïr kübräk bulsa da, alar kulga eläkmäskä, küzgä çalïnmaska tïrïşalar, çönki xökem itelsälär, alarnï bu şähärgä başka berkajçan da kertmäjaçäklär. Şuña kürä küp cinajat’lär uramga çïkmïj, öjdä, timer işeklär artïnda bara. Şuña kürä, şähär xalkïnïñ, şul isäptän, «MAJAK»ta eşläüçelärneñ dä jartïsïnnan artïgï - psixik avïru. Kurku, jarsu, tuktausïz xäveflänep jaşäü eçkä kitkän, başka bärgän… Ä şuşï keşelär kulïnda - atom rektorlarï bit… «MAJAK» häm Minatom sitemasïnda eşläüçelärneñ kajber avïrularï turïnda Çiläbe ekologï, fizika-matematika fännäre kandidatï Svetlana Luçiç menä närsä jaza:

…Bez, tatarlar, Rossija imperijase tïrnagïnda 450 el jaşägän xalïk, anïñ ni däräcädä mäkerle häm javïz ikänen bik jaxşï beläbez. Bu ildä bezneñ här jaşägän könebez - ul tormïş öçen köräş, telebez, dinebez, xokuklarïbïz, iregebez, sälamätlegebez öçen ber dä betmi torgan köräş. «MAJAK» citeşterü berläşmäsen dä, iñ berençe bulïp, tatarlar sudka birde, anïñ keşelek öçen nindi zur kurkïnïç tudïruï turïnda böten dön’jaga xäbär ittelär. Menä bügen dä Rossija xakimijate häm «MAJAK» berläşmäse belän tatarlar sudlaşa, tatarlar üz xokuklarïn daulïj, jugalgan sälamätlekläre öçen imperijadän üx xaklarïn dägvä kïla. Xäzergä 5 tatar xatïnï, radiatsijadän zarar kürülären isbatlar häm likvidator statusïn kire kajtaru öçen, sudka möräcägat’ ittelär, alga taba alar 50, 500 keşe bulaçak… Ber tatarlar gïna tügel, «MAJAK» eşçänlege häm radiatsija arkasïnda gomerlek çir algan, garip bulïp tugan, näselsez kalgan meñnär, millionnar Rossija xökümäte belän sudlaşaçaklar äle. Xäzergä alar bişäü - Ismägïjlova Gölçährä, Abdraximova Gatifä, Säjdullina Märzija, Galiullina Gölsäjrä, Abdullina Zemfira. Alarnïñ kajsï - 60ta, kajsïna äle 60 ta juk, ämma barïsï da rak avïrulï. Bu xatïnkïzlar barïsï da Tatar Karabolagïnda tuïp-üsälär, 1957 elgï «MAJAK» şartlavïnnan soñ, radiatsija pïçragïn cïeştïruda katnaşalar, şunda üzlärenä gomerlek çir alalar. Jazmïş alarnï soñïnnan şuşï Ozerskij şähärenä kiterä, biredä eşläp, alar pensijagä çïgalar. Monnan 5 el elek alar sudlaşïp, likvidatorlïk statusï algan bulalar, ämma Çiläbe xakimijate bu avïru xatïnnardan däülätneñ şul jardäm akçasïn da kïzgana häm sud belän, alarnïñ likvidatorlïk statusïn juk itä. 5 el bue bu tatar xatïnnarï kajda gïna jazmïjlar, kemnärgä genä möräcägat’ itmilär, ämma xakimijat alarnï böten cirdän kua, alar aldïnda böten işeklären jabïp kuja. Häm alar, Tatarstannan meñnärçä çakïrïm eraklïkta, Ural tau artïnda jaşägän tatarlar, jardäm sorap MILLÄTKÄ, TATAR XALKÏNA möräcägat’ itälär, Tatarstan Prezidentïna häm Bötendön’ja tatar kongressïna xat jazalar. Bu 5 tatar xatïnï artïnda bügen millionlagan tatar xalkï, Tatarstan torganlïgïn Çiläbedä dä, sudta da jaxşï añlap eş ittelär. Xäer, bez bu protsessnïñ säjasi junäleştä buluïn jaşerep tä tormadïk, açïktan-açïk Rossija xäkümäten tatar xalkïna, tatarlarga karşï atom genotsidï uzdïruda gaeplädek.

Häm şulaj buldï da… 

Ozerskij şähäre sud’jasï TSar’kova Ljudmila Konstantinovna radiatsijadän zarar kürgän 5 tatar xatïnïn jaklap, xökem kararï çïgardï. Küplär bu kararnï tïñlaganda, eladïlar. Şuşï näticägä kilü öçen ellar bue bargan tigezsez köräş, şuşï jullarda kürgän avïrlïklar berse dä jukka bulmadï. Iñ möhime - ber genä mizgelgä bulsa da, imperijaneñ urtasïnda, atom azhdahasï avïzïnda DÖRESLEK CIÑDE!!! Älbättä, bu sud kararï belän dä bäxäsläşergä tïrïşïp karauçïlar bulïr, bälki bu tatarlarga karşï tagï Çiläbe, Mäskäü ajakka basar. Ämma bez dä karap tormabïz, eş alajga kitsä, Bötendön’ja tatar kongressï aşa, xalïkara sudlarga, dön’ja cämägat’çelegenä möräcägat’ itärbez! Tatarlarnïñ jalgïz tügellegen, berberläre öçen utka gïna tügel, azhdaha avïzïna da kerergä äzer torularïn bez bar dön’jaga isbat itärbez. Şunï onïtmasïnnar - imperija tarafïnnan izelgän bu tatarlar artïnda bügen, kïja bulïp, Tatarstan Respublikasï, millionlagan tatar xalkï tora. Bu xällärne belgännän soñ, dön’ja cämägat’çelege dä atom korbanï bulgan tatarlarnï jaklar, inşallah! Rossija tatarlarga karata eşlägän 50 ellïk genotsidï öçen genä tügel, 500 ellïk javïzlïgï öçen dä cavap birer äle…

Ä xäzergä - xuş atom şähäre, dön’janïñ iñ kurkïnïç häm iñ radiatsijale pïçrak urïnï!

Xuşïgïz, şuşï azhdaha avïzïnda jaşärgä mäcbür bulgan millättäşlärem!

Sezneñ cännät kebek avïllarïgïznï, tärtiple tatar tormïşïgïznï Rossija imperijase cähännämgä äjländerde. Sezneñ bügenge xälegez böten dön’ja öçen gïjbrät bulïrga tieş. Ägär bez bergäläp köräşmibez ikän, Rossija böten dön’janï menä şulaj atom kazanïna salïp kajnatïrga mömkin. Ägär şuña irek birsäk. Bu jazmanï ukïgan här keşe üzen Möslim, Tatar Karabolagï avïlï tatarlarï urïnïna kuep karasïn ide. Bu faciga, bu rak gazaplarï, vakïtsïz ülem, garip balalar, näsel koru, tormïş agaçï koru - irtägä sezgä dä kilergä mömkin bit. Kotïrïp koral citeşterü Rossijaneñ bügen üz xalkïn kïra. Moña kem çik kujar?!

Ozerskij şähären kaldïrïp, urman-küllär bujlap Ekaterinburg-Çiläbe julïna çïgïp kiläbez. Bu tirädäge maturlïktan küzgä jaş’lär kilä, tabigat’neñ bu xätle kïrgïj güzällegen kürep, tïn ala almïjça torasïñ… Bezne jul bue ozata bargan kaen urmannarï nindider zäñgär nur belän, moñ belän tulgan… Zäñgär küllärdä küktäge ak bolïtlar çagïla, salmak kïna tibrälä… Eraktan, tantanalï dähşät belän, Ural taularï karap tora… Ul ciläk häm çäçäklärneñ ige-çige juk… Äjterseñ lä, bu cirlär cännätneñ ber poçmagï… Ämma sin inde belep torasïñ, bu cirlärneñ astïnda - cähännäm. Bu cirlärneñ astïnda - distä çakïrïmnarga suzïlgan ülem industrijase, «MAJAK» tsexlarï, milliardlagan kjuri atom kaldïklarï… cännättäj bu cirlär astïnda - cäjräp jatkan atom diñgeze, ul inde här elnï 80 metr tizlektä, Çiläbegä taba şuïşa… Änä, agaçlar arasïnnan, tïrpaep, «MAJAK»nïñ kara torbalarï jodrïk seltäp kala… Karap torïşka gïna matur kürengän bu cirlär - dön’janïñ iñ pïçrak, radiatsijadän iñ nïk agulangan urïnï. Biredän erak tügel, metallurgija üzäge bulgan Karabaş tötäp jata, anïñ cirendä xätta inde ülän dä üsmi, ul ekologik bäla-kazalï zonaga kertelgän. Tizdän «MAJAK» tiräsendäge cirlär dä şul xäldä kalïrga mömkin… ölkäneñ kön’jagïndagï Magnitogorskij şähärendä kïş köne kara kar java, çönki metallurgija zavodï tötene anï şundïj xälgä kiterä… Çiläbe üze dä, ekologija jagïnnan, Rossijadä iñ pïçrak şähärlärdän sanala, çönki şähär xärbi häm metellurgija promïşlennostï gazlarïnnan, tötennän, radioaktiv kaldïklardan buïla. Bu xakta Çiläbe ekologlarï menä närsä jaza:

«Po dannïm kosmiçeskix semok, v Çeljabinskoj oblasti summarnaja ploşad’ zagrjaznenija tjazhelïmi metallami, radionuklidami i texnogennïmi otxodami 56 % vsej territorii oblasti.»

(S. I. Luçiç. Populjarnïe besedï po ekologii. Çeljabinsk, 2000, bit 242.)

Äje, tatarlarnïñ cännättäj borïngï cirlären Rossija imperijase cähännämgä äjländerde. Monïñ öçen dä aña äle cavap totar vakït citär, inşallah!